بازی خطرناک با کارت روسیه؛ تل‌آویو برای جنوب شام چه سناریوهایی را ترسیم کرده است؟

به گزارش تجارت نیوز، وقتی دولت بشار اسد سقوط کرد، جنوب سوریه به صحنه‌ای برای دور جدیدی از تجدیدنظرهای دیپلماتیک و نظامی آماده شد.

احمد الشرع (ابومحمد الجولانی)، رهبر سابق القاعده، که ۲۹ ژانویه ۲۰۲۵ خود را رئیس جمهور موقت سوریه اعلام کرد، به سرعت توجه خود را به دستیابی به توافقی با اسرائیل تحت نظارت ایالات متحده معطوف کرد؛ اقدامی که نشان‌دهنده تمایل دولت انتقالی برای تثبیت مرزها و بازپس‌گیری «حاکمیت» بود.

در ماه سپتامبر، تام باراک، فرستاده ایالات متحده به سوریه، مدعی شد که مذاکرات غیرمستقیم سوریه و اسرائیل «در حال پیشرفت» است و انتظار می‌رود که توافقی برای کاهش تنش حاصل شود. تا اوایل نوامبر، قرار بود سفر الشرع به واشنگتن این توافق را رسمی کند.

اما ظرف چند روز پس از ورود رئیس‌جمهوری سوریه به کاخ سفید، تل‌آویو خواسته‌های جدیدی را مطرح کرد که مهم‌ترین آن‌ها ایجاد یک کریدور بشردوستانه به سمت سویدا، با اکثریت دروزی است.

خبرگزاری کان اسرائیل (KAN) خیلی زود از شکست مذاکرات خبر داد و از تغییر موضع تل‌آویو و درخواست توافق کامل صلح در ازای خروج جزیی از خاک سوریه گفت. درست مانند دورهای پیشین مذاکرات، اسرائیل با ترکیبی از ژست‌های نظامی و شروط حداکثری، روند مذاکرات را مختل کرد.

در چنین شرایطی که دیپلماسی شکست خورده، مسکو، متحد سابق دمشق تلاش کرد تا از آب گل‌آلود ماهی بگیرد.

بازگشت روسیه به شام: بازدارندگی یا توهم؟

در ۱۷ نوامبر ۲۰۲۵، یک هیات بلندپایه روسی بدون اطلاع و اعلام رسمی از 9 سایت نظامی در امتداد خط جدایی ۱۹۷۴ در استان قنیطره سوریه بازدید داشتند؛ آن هم در شرایطی که پایگاه‌های سابق روسیه ماه‌ها پیش تحت فشار تخلیه شده بودند.

این هیات، متشکل از افسران ارشد میدانی روسیه و کمیته‌ای از وزارت دفاع سوریه، از چندین موقعیت، از جمله منطقه استراتژیک و حیاتی تلول الحمر در نزدیکی خط آتش‌بس، بازدید کردند.

منابع نشان می‌دهند که مسکو قصد دارد نه پست بازرسی در قنیطره و درعا را دوباره فعال کند و پیش از استقرار مجدد احتمالی، یک مرکز لجستیک دائمی در قنیطره ایجاد کرده تا نیازهای مهندسی، زیرساخت‌ها و خطوط تامین را ارزیابی کند.

زمان‌بندی این اقدام تصادفی نبود: دمشق این کنش را تلاشی برای تثبیت شرایط جنوب ارزیابی کرد، در حالی که تل‌آویو آن را چالش مستقیم می‌دانست. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، با سفر به جبهه سوریه به این اقدام پاسخ داد. یدیعوت آحارانوت این اقدام را پیامی برای سه مخاطب قلمداد کرد: دمشق، واشنگتن و آنکارا.

طبق گزارش‌ها، نتانیاهو در جریان جلسه کابینه مدعی شد: «جولانی با دست پر از واشنگتن برگشته است. او کارهایی را شروع کرده که ما نمی‌پذیریم»، نتانیاهو تلاش داشت در کابینه از اسم جولانی به جای الشرع استفاده کند؛ نامی که رهبر سوریه زمانی که عضو القاعده بود با آن خوانده می‌شد. او همچنین افزود که الشرع «می‌خواهد نیروهای روسی را در مرز مستقر کند».

اسرائیل کاتز، وزیر دفاع اسرائیل، نیز با اشاره به دیدار الشرع با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا در دفتر بیضی شکل، از موضع نتانیاهو حمایت کرد و با لحنی کنایه‌آمیز گفت: «او با بوی عطر برگشت».

این اظهارات پس از تماس تلفنی بین نتانیاهو و ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، مطرح شد. مضمون ضمنی این تماس این بود که اسرائیل به روسیه اجازه نخواهد داد تا در امتداد مرز اشغالی خود، دوباره مستقر شود.

کنشی متعادل‌کننده

عزیز موسی، محقق فعال در حوزه امنیت بین‌الملل، مدعی است که اسرائیل بیش از روسیه از ترکیه هراس دارد. او خاطرنشان کرد که روسیه یک منطقه حائل ایجاد می‌کند و حضورش با هدف «متعادل کردن نفوذ ترکیه» بدون ایجاد مانع جدی در عملیات اسرائیل است.

اما هماهنگی فنی بین آنکارا و دمشق – به‌ویژه زنجیره‌های تامین به پایگاه‌های مرکز سوریه – باعث نگرانی تل‌آویو شده است. در پاسخ، اسرائیل در حال تقویت موضع منطقه‌ای خود برای محدود کردن نفوذ ترکیه است.

موسی در ادامه توضیح داد که استقرار نیروهای روسی یک مانع امنیتی مستقیم با دمشق ایجاد کرده و به اسرائیل حاشیه امن وسیع‌تری برای اقدام نظامی و اطلاعاتی خواهد داد تا با حفظ کنترل مواضعی که از ۸ دسامبر ۲۰۲۴ به دست آورده، به «تثبیت وضع موجود» کمک می‌کند.

موسی مدعی است که این وضعیت، آزادی عمل اسرائیل علیه اهداف خاص را تضمین کرده و در نتیجه، سازوکار هماهنگی که در مرحله قبل با روسیه وجود داشت را احیا می‌کند. به گفته او، تل‌آویو مشارکت روسیه را ابزاری برای حفظ دستاوردهای نظامی فعلی و به تأخیر انداختن هرگونه توافق الزام‌آور می‌داند.

ترکیه به حاشیه رانده می‌شود؟

گزارش‌های مربوط به مشارکت ترکیه در تور جنوبی روسیه به سرعت توسط منابعی که نخواستند نامشان فاش شود تکذیب شد. ترکیه هیچ نقشی در این عملیات نداشت؛ واقعیتی که با خطوط قرمز تل‌آویو همسو است. جت‌های اسرائیلی بارها مواضع سوریه را تصور می‌شد محل استقرار نظامیان ترکیه است را بمباران کرده‌اند؛ کنشی که نشان‌دهنده رد هرگونه ردپای نظامی ترکیه در منطقه است.

در مقابل، اسرائیل از نظر تاکتیکی نسبت به مسکو انعطاف‌پذیرتر است، تا زمانی که تحرکات آن عملیات اسرائیل را مختل نکند. فراس الماردینی، روزنامه‌نگار ساکن روسیه در این باره مدعی است که مسکو «تمایل یا توانایی استقرار نیرو در جنوب را مانند دوران ریاست اسد را دارد» به باورش نقش احتمالی روسیه ممکن است به «نقاط نظارتی که مطابق با طرف ترکیه‌ای ایجاد می‌شوند» محدود شود، زیرا آنکارا «امروزه بیشترین نقش را در سیاست سوریه، به‌ویژه در امور نظامی، ایفا می‌کند».

او در ادامه تاکید داشت که حضور روسیه در منطقه جنوبی «باید از طریق هماهنگی کامل با ترکیه انجام شود».

ماردینی مدعی است: «روسیه تمایلی ندارد چنین گامی را بردارد». او خاطرنشان کرد که ورود قبلی این بازیگر به جنوب «در چارچوب روند آستانه و مناطق کاهش تنش» بود، در حالی که وضعیت امروز متفاوت است.به ادعای این تحلیلگر، اسرائیل «حضور نیروهای روسی در منطقه را نخواهد پذیرفت» زیرا این کنش به عمق استراتژیک این بازیگر مرتبط می‌شود.

روسیه قمار نمی‌کند!

با وجود محدودیت‌ها، دمشق تصور می‌کند به واسطه مشارکت با روسیه سود خواهد برد.

احمد المسالمه، تحلیلگر، در این باره مدعی است حداکثر چیزی که می‌تواند اتفاق بیفتد «ایجاد برخی نقاط است که شامل عناصر پلیس نظامی روسیه می‌شود»، مشروط بر اینکه نقش آن‌ها فقط به نظارت محدود شود، «بدون انجام هیچ عملیات بازدارندگی یا جلوگیری از حرکات اسرائیل».

او مدعی است با این حال دمشق «هر گامی را که تهاجمات اسرائیل را محدود یا مهار کند، دوست دارد»، زیرا دولت سوریه «از هر اقدامی که تحریکات جاری اسرائیل را کاهش دهد، استقبال می‌کند».

به باور این تحلیلگر، سوریه در تلاش است تا از هر طریق، تحریکات را محدود کند. با این حال، او اذعان می‌کند که بعید است اسرائیل استراتژی خود را تغییر دهد. تهاجمات بخشی از کمپین فشار تل آویو هستند و پرچم‌های روسیه بر روی پاسگاه‌ها مانع آن‌ها نخواهد شد.

او استدلال می‌کند که اسرائیل «نه تنها به دنبال توافق امنیتی، بلکه به دنبال عادی‌سازی کامل روابط با دمشق است»، با وجود بن‌بست در مذاکرات بین دو طرف تنها راه پیش رو، یک مسیر هماهنگ شامل سوریه، روسیه، ترکیه و اسرائیل است.

چتر توخالی کرملین

مسکو پیش از خروجش در اواخر سال ۲۰۲۴، خود را به عنوان عامل ثبات در جنوب سوریه به تصویر کشیده بود. الکساندر لاورنتیف، فرستاده روسیه، در مصاحبه‌های رسانه‌ای نسبت به حمله احتمالی اسرائیل هشدار داد و تلویحاً گفت که روسیه واکنش منفی نشان خواهد داد.

اما رویدادهای بعدی ثابت کرد که این روایت توخالی است: خود روسیه پیش از سقوط دولت اسد عقب‌نشینی کرد و جنوب را دست نخورده باقی گذاشت، در حالی که اسرائیل بی‌تفاوت به عملیات خود ادامه داد. سفر اخیر روسیه که دوباره به عنوان تلاشی برای احیای بازدارندگی مطرح شده، یک سناریوی قدیمی را تکرار می‌کند.

به عبارت دیگر، آنچه پیش از سقوط در مورد «چتر بازدارنده روسیه» گفته می‌شد، محقق نشده است.

دولت سوریه شرط می‌بندد که حضور قابل مشاهده روسیه می‌تواند روند مذاکرات را تغییر دهد. اما این شرط‌بندی به تایید تل‌آویو، تمایل مسکو به تعامل، رضایت آنکارا و جهت‌گیری واشنگتن بستگی دارد. بدون هماهنگی بین این چهار بازیگر، جنوب سوریه در برزخ باقی می‌ماند و آینده آن بیش از هر زمان توسط بازیگران خارجی تعیین می‌شود.