به گزارش تجارت نیوز، بر اساس گزارش وزارت نیرو در سال ۱۳۹۴ مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران حدود ۱۲۰ میلیارد متر مربع، با ۹۷ میلیارد متر مربع آب های سطحی و ۲۳ میلیارد متر مربع منابع تغذیه آب زیرزمینی بود. به دلیل استفاده بیش از حد، آب موجود واقعی کاهش یافته است. گزارش‌های سال ۱۳۹۹ نشان داد که آب تجدیدپذیر به حدود ۱۰۰ میلیارد متر مکعب در سال کاهش یافت. مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران (آبهای سطحی و زیرزمینی) از نظر تاریخی حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شد، اما به دلیل خشکسالی‌های طولانی مدت، تغییرات اقلیمی و استخراج بیش از حد (به ویژه پس از سال ۱۳۸۰) به ۱۰۰ میلیارد متر مکعب در سال و طی ۵ سال اخیر به مقادیر حدود ۸۰ تا ۹۰ میلیارد متر مکعب در سال کاهش یافت.

بر همین اساس، مهدی زارع، استاد دانشگاه و زمین‌شناس به خبرآنلاین می‌گوید: به صورت خوشبینانه با افزایش بارندگی در بهار ۱۴۰۴ و سیاست گذاری بهتر (کاهش آبیاری و کاهش ضایعات کشاورزی) مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران را می‌توان در ادامه سال آبی پیش رو حدود ۸۵-۹۵ میلیارد متر مکعب در سال در نظر گرفت.

*ذخیره آب زیرزمینی کشور چقدر است؟ آیا محاسبه‌ای داریم؟

ذخیره آب زیرزمینی ایران از نظر تاریخی حدود ۵۰۰ میلیارد متر مکعب برآورد شده، با این حال، چندین دهه استخراج بیش از حد این میزان را به شدت کاهش داده است. سرعت تخلیه آب زیر زمینی ایران حدود ۵۵ میلیارد متر مکعب در سال از سفره های زیرزمینی به صورت استخراج از چاه‌ها است که بسیار بیشتر از نرخ تغذیه طبیعی حدود ۴۹ میلیارد متر مکعب در سال است که منجر به اضافه برداشت سالانه حدود ۵-۶ میلیارد متر مکعب در سال می‌شود.

*چه سال‌هایی با برداشت اضافه مواجه بوده‌ایم؟

بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۹، ایران حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی را اضافه مصرف کرد و کاهش تجمعی تا سال ۱۴۰۳ احتمالاً از ۱۵۰ میلیارد متر مکعب فراتر رفته است. با فرض اینکه نرخ تخلیه فعلی ۵.۵ میلیارد متر مکعب در سال ادامه داشته باشد و هیچ تغییر عمده ای در سیاست رخ ندهد آب های زیرزمینی باقی مانده ۱۴۰۴ حدود ۳۳۵ تا ۳۵۰ میلیارد متر مکعب خواهد بود. البته این یک تخمین تقریبی است. ذخایر واقعی ممکن است کمتر باشد. در بحضی نواحی بحرانی نظیر تهران و اصفهان کاهش سریع رخ داده است. ضمنا تراکم برگشت ناپذیر آبخوان به صورت کاهش ظرفیت ذخیره سازی رخ داده و همچنین شور شدن بخش هایی را غیر قابل استفاده می کند.

*کدام مناطق بیشتر درگیر این مشکل هستند؟

در فلات مرکزی شامل تهران، قم، اصفهان حدود ۳۰ درصد اضافه برداشت رخ می دهد و سطح آب حدود ۱ متر در سال کاهش می‌یابد و ذخایر آب زیرزمینی احتمالاً کمتر از ۵۰ درصد ظرفیت اولیه تا سال ۱۴۰۴ است.

در خوزستان با وجود شارژ زیاد، استفاده بیش از حد آب برای کشاورزی از سال ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۳ ۴۰ درصد ذخایر را کاهش داده است. در حوضه ارومیه آب زیرزمینی حدود ۸۰ درصد از مصرف آب حوضه را تشکیل می دهد. از ۱۳۸۰ حدود ۶۰ درصد آب زیرزمینی از دست رفته است. همین موضوع سرعت فرونشست زمین را در بیش از ۳۰۰ دشت از جمله تهران) با سرعت حدود ۵ تا ۲۵ سانتی متر در سال شتاب بخشیده است. اکوسیستم هایی مانند تالاب ها (گاوخونی، ‌بختگان و جازموریان) تخریب شده اند و بر منابع تولید ریزگردها افزوده اند. رودخانه ها به جریان پایه آب زیرزمینی وابسته هستند که اکنون در معرض خطر هستند. از دید کیفیت آب، شور شدن و آلودگی ذخایر باقیمانده آب زیر زمینی را در مناطقی مانند استان های تهران، اصفهان، فارس و اصفهان غیرقابل استفاده می کند.

*آمارهای رسمی چه اطلاعاتی دارند؟

وزارت نیرو گزارش می‌دهد که ۷۴ درصد از دشت‌ها بیش از حد مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند، اما داده‌های لحظه‌ای و برخط از دشت ها هنوز در دسترس نیستند. با مطالعه داده های ماهواره ای (GRACE) ناسا تخمین زده شده که ۱۴۰ میلیارد متر مکعب از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۹ از دست رفته است.

بر اساس گزارش وزارت نیرو در سال ۱۳۹۴ مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران حدود ۱۲۰ میلیارد متر مربع، با ۹۷ میلیارد متر مربع آب های سطحی و ۲۳ میلیارد متر مربع منابع تغذیه آب زیرزمینی بود. به دلیل استفاده بیش از حد، آب موجود واقعی کاهش یافته است. گزارش های سال ۱۳۹۹ نشان داد که آب تجدیدپذیر به حدود ۱۰۰ میلیارد متر مکعب در سال کاهش یافت. مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران (آبهای سطحی و زیرزمینی) از نظر تاریخی حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شد، اما به دلیل خشکسالی‌های طولانی مدت، تغییرات اقلیمی و استخراج بیش از حد (به ویژه پس از سال ۱۳۸۰) به ۱۰۰ میلیارد متر مکعب در سال و طی ۵ سال اخیر به مقادیر حدود ۸۰ تا ۹۰ میلیارد متر مکعب در سال کاهش یافت.

*پیش‌بینی برای سال آینده چطور است؟

به صورت خوشبینانه با افزایش بارندگی در بهار ۱۴۰۴ و سیاست گذاری بهتر (کاهش آبیاری و کاهش ضایعات کشاورزی) مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران را می توان در ادامه سال آبی پیش رو حدود ۸۵-۹۵ میلیارد متر مکعب در سال در نظر گرفت.

با فرض بدبینانه کاهش مستمر بارش و اثرهای تغییرات اقلیمی مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران به ۷۰-۸۰ میلیارد متر مکعب در سال – همراه با نابرابری های شدید منطقه ای-کاهش خواهد یافت. بنابراین منابع آب تجدید پذیر ایران در حد بین ۷۵ تا ۹۰ میلیارد متر مکعب در سال در سال آبی جاری در دسترس خواهد بود.

در فلات مرکزی با استفاده بیش از حد بحرانی از منابع آبی مجموع منابع آب تجدیدپذیر تا حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد از سطوح سال ۱۳۸۰ کمتر است. در خوزستان که از نظر تاریخی «پایانه آب- انرژیی» ایران بوده، سدسازی و شوری آب تا ۲۵ درصد آبدهی را کاهش داده است.

مصرف فعلی که حدود ۱۰۰ میلیارد متر مکعب در سال – با تکیه بر آب های زیرزمینی غیر قابل تجدید – است از منابع تجدیدپذیر فراتر می رود. کمتر از ۱۰ درصد از آب های سطحی ایران در سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ می تواند به اکوسیستم ها برسد و خطر بیابان زایی در این سال تشدید خواهد شد.

با ترتیب مصرف کنونی و سرعت فعلی برداشت از آبهای زیرزمینی برآورد می شود که تا سال ۱۴۱۰ حدود ۵۰ درصد از آب‌های زیرزمینی قابل دسترس ایران تخلیه می شود.

رودخانه های بزرگی مانند کارون، کرخه و سفید رود سهم قابل توجهی دارند. کارون حدود ۱۸ میلیارد متر مکعب در سال آبگذری سالانه داشته است اما به دلیل سد سازی و خشکسالی آورد آن کاهش یافته است. رودخانه کرخه با حدود ۷ میلیارد متر مکعب در سال، سفید رود حدود ۵ میلیارد متر مکعب در سال آبگذری سالانه داشته اند. تا سال ۱۳۹۹ مجموع آبگذری آب سطحی از حوضه های اصلی ۵۰ تا ۷۰ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می شود اگرچه این مقدار احتمالاً در طول زمان کاهش یافته است.

کاهش بارندگی و افزایش دما باعث کاهش رواناب سطحی شده است. برای مثال، ورودی های دریاچه ارومیه عمدتا به دیل ساخت ۹۰ سد و بند بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴ حدود ۱۰۰ درصد کاهش یافت.

*سدسازی چه نقشی در این بحران داشته است؟

سدها، آبیاری و شهرنشینی باعث کاهش بیشتر دبی پایین دست شده است. بیشتر سهم تامین آب در ایران بر دوش دشت ها افتاد به نحوی که منابع آب زیر زمینی دشت ها به تدریج هم رو به کاهش گذاشت. در اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی ۸۰-۱۰۰ میلیارد متر مکعب در سال – غالبا آب سطحی – آب تجدید پذیر در دسترس بود. پس از ۱۳۹۰ به دلیل خشکسالی و استفاده بیش از حد این مقدار به ۶۰-۸۰ میلیارد متر مکعب در سال کاهش یافت. در سال های پس از ۱۳۹۹ به طور بالقوه ۵۰-۶۰ میلیارد متر مکعب در سال آب سطحی در دسترس است.

انتظار می رود مجموع برداشت سالانه آب ایران (آب های سطحی و زیرزمینی) در سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ بین ۹۵ تا ۱۰۵ میلیارد متر مکعب در سال باقی بماند که البته با این فرض که است هیچ تغییر شدید سیاست یا ناهنجاری های اقلیمی خاصی در ادامه سال آبی وجود نداشته باشد

*کشاورزی چطور؟

کشاورزی سهم حدود ۸۸-۹۲٪ از کل برداشت ها با حجم حدود ۸۵-۹۵ میلیارد متر مکعب در سال از این برداشت را دارد. آبیاری ناکارآمد ۵۰ درصد آب را هدر می دهد و آب یارانه ای برای کشاورزان و اتکا به محصولات پرمصرف آب مانند گندم و برنج این وضع را همچنان تشدید میکند. مصرف آب شهری – روستایی سهم حدود ۶-۸٪ از کل برداشت ها با حجم حدود ۶-۸ میلیارد متر مکعب در سال را دارد. رشد جمعیت که در سال ۱۴۰۲ به حدود ۸۸ میلیون نفر رسیده و افزایش ۱.۲٪ در سال و شهرنشینی متمرکز در مناطق خشک – شهرهایی مانند تهران و اصفهان با شکاف عرضه و تقاضا روبرو هستند- موجب شده تا از حدود ۲۰ میلیون نفر جمعیت که از ابتدای دهه هشتاد به جمعیت کشور افزوده شده، حدود ۱۵ میلیون نفر به جمعیت همین پهنه های خشک داخلی افزوده شود. مصرف آب صنعت سهم حدود ۲-۴٪ از کل برداشت ها را حجم حدود ۲-۴ میلیارد متر مکعب در سال دارد. به دلیل تحریم ها و کمبود آب و البته عدم رشد مناسب از سال ۱۳۹۰ به بعد مصرف در این بخش رشد مهمی نشان نمی دهد.

ایران حدود ۵۵ تا ۵۸ میلیارد متر مکعب در سال از سفره های زیرزمینی استخراج می کند که بسیار بیشتر از نرخ تغذیه حدود ۴۹ میلیارد متر مکعب در سال است. تا سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، استفاده ناپایدار از آب‌های زیرزمینی احتمالاً ۲۰ تا ۲۵ درصد از کل برداشت‌ها – حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیارد متر مکعب در سال را تشکیل می‌دهد که باعث تسریع فروپاشی آبخوان می‌شود.

کاهش بارندگی و برف دسترسی به آب‌های سطحی را کاهش داده و وادار به اتکای بیشتر به آب‌های زیرزمینی کرده است. خشکسالی ها برداشت ها را به سمت اوج سوق میدهد.

*هیچ برنامه یا طرحی برای پیشگیری یا جبران این مشکل تدوین شده است؟

ششم آبان ۱۴۰۲ در جلسه شورای عالی آب سند مهمی به نام «نقشه راه آب» مصوب شد. به نظر می‌رسد اگر تا حدی این قانون اجرا شود، برداشت آب ممکن است در حد ۹۵ میلیارد متر مکعب در سال تثبیت شود. بدون تغییر رویه برداشت از ۱۰۵ میلیارد متر مکعب در سال نیز در سال آبی جاری فراتر خواهد رفت.

در فلات مرکزی تهران، قم اصفهان، یزد، کرمان نرخ اضافه برداشت از ۳۰۰ درصد شارژ در برخی مناطق فراتر رفته و تا سال ۱۴۱۰ به نظر می رود که کل سفره آب های زیرزمینی در بعضی از مناطق از بین خواهد رفت.

ایران حدود ۱۰۰ میلیارد متر مکعب آب در سال مصرف می کند و این در حالی است که منابع تجدیدپذیر در حدود ۷۵ تا ۹۰ میلیارد متر مکعب در سال (براورد سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ ) است. برآورد آب‌های سطحی موجود ایران برای سال آبی جاری در حد ۴۵-۶۵ میلیارد متر مکعب در سال پیش‌بینی می‌شود.

حدود ۴۹ میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی قابل تجدید نیز بخشی از تامین خواهد بود. بنابراین حدود ۱۰ تا ۳۵ میلیارد متر مکعب در سال آب های زیرزمینی به عنوان ذخیره تجدید ناپذیر را استفاده خواهیم کرد و در واقع در سال آبی ۱۴۰۳ – ۱۴۰۴ کمبود منابع آب در کشور به نحوی جبران می شود تا استخراج آب های زیرزمینی در این دوره نزدیک به ۵۴-۵۸ میلیارد متر مکعب در سال باقی بماند.

تقاضای کل (حدود ۱۰۰ میلیارد متر مکعب) اگر از حجم آب سطحی قابل دسترس (۴۵-۶۵ میلیارد متر مکعب) کسر شود ۳۵ تا ۵۵ میلیار متر مکعب عمدتا باید از آب زیرزمینی تامین شود. تغذیه سالیانه آبهای زیرزمینی تجدیدپذیر ایران ۴۹ میلیارد متر مکعب است، اما نرخ استخراج فعلی از این مقدار (حدود ۵۵ میلیارد متر مکعب در سال) فراتر رفته است. برای جبران کمبود آب ۱۴۰۳-۱۴۰۴ استخراج آب زیرزمینی باید به حدود ۵۵ میلیارد متر مکعب در سال افزایش یابد و بدین ترتیب کاهش یافتن آبخوان ها سرعت بیشتری میگیرد. در بدترین سناریو – دسترسی به ۴۵ میلیارد متر مکعب آب سطحی – تقاضای آب زیرزمینی به ۵۵ میلیارد متر مکعب می‌رسد که باعث اضافه برداشت ۶ تا ۱۱ میلیارد متر مکعب در سال از آبهای زیرزمینی می‌شود.

ششم آبان ۱۴۰۲ در جلسه شورای عالی آب سند مهمی به نام «نقشه راه آب» مصوب شد. به نظر می‌رسد اگر تا حدی این قانون اجرا شود، برداشت آب ممکن است در حد ۹۵ میلیارد متر مکعب در سال تثبیت شود.

*راهکارهای کاهش کمبود آب کدامند؟

تغییر آبیاری کشاورزی به آبیاری قطره ای می تواند تا ۳۰ میلیارد متر مکعب در سال صرفه جویی کند. کشت محصولات پر مصرف آب (مانند برنج، نیشکر) را با انواع مقاوم به خشکی، مدیریت آب زیرزمینی و توقف حفر و بهره برداری از چاه غیرقانونی، پروژه های تغذیه مصنوعی (به عنوان مثال، هدایت آب سیلاب به سفره های زیرزمینی)، تعمیر و بهسازی خطوط لوله شهری که نشتی دارند (که تا ۲۵ درصد آب در مصرف صرفه جویی میکند) از راه های مهم و شناخته شده صرفه جوییی در مصرف هستند. بازیافت فاضلاب (در حال حاضر کمتر از ۱۰٪ استفاده مجدد می شود) نیز باید در بهسازی و بهینه سازی سامانه تولید و مصرف آب در ایران باید مورد توجه قرار گیرد.

با ترتیب مصرف کنونی و سرعت فعلی برداشت از آبهای زیرزمینی برآورد می شود که تا سال ۱۴۱۰ حدود ۵۰ درصد از آب‌های زیرزمینی قابل دسترس ایران تخلیه می شود.

منبع: وزارت نیرو