گزینه‌های ایران در چالش کریدور زنگزور چیست؟ / خیز آمریکا برای مانور در قفقازجنوبی

به گزارش تجارت نیوز، پیشنهاد ایالات متحده مبنی بر قرار دادن گذرگاه زنگزور – که پیونددهنده حیاتی میان سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان از طریق جنوب ارمنستان قلمداد می‌شود – تحت مدیریت واشنگتن، شکاف‌های موجود در قفقاز جنوبی را عمیق‌تر و در ایران نگرانی‌هایی ایجاد کرده است.

در این ماجرا، تنها مساله اتصال منطقه‌ای مطرح نیست، بلکه نظم ژئوپلیتیکی در مرزهای شمالی ایران نیز ممکن است متاثر شود. از منظر ایران، این کریدور ۴۳ کیلومتری که از استان سیونیک ارمنستان می‌گذرد، مستقیما با محاسبات راهبردی آن در ارتباط است.

ایران و چالش زنگزور

حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر فعال در موسسه آلمانی «مطالعات بین‌المللی و امنیتی» در گفت‌وگو با اوراسیا ریویو مدعی شد که این طرح، دسترسی ایران به قفقاز جنوبی از طریق ارمنستان را تحت تاثیر قرار داده و این کشور را وابسته به مسیری می‌سازد که تحت کنترل جمهوری آذربایجان یا سایر بازیگران بین‌المللی خواهد بود. همزمان به ادعای ناظران در صورتی که باکو کنترل گذرگاه را به دست آورد یا مدیریت آن به بازیگران خارجی واگذار شود، اهرم ایران در مسیر تجارت شمالی کم رنگ می‌شود.

در همین راستا عزیزی هشدار داد: «ایران برای تجارت نه‌تنها با قفقاز جنوبی، بلکه با روسیه و اروپا به آذربایجان متکی خواهد شد»؛ امری که «جایگاه ژئواکونومیک ایران» را تحت تاثیر قرار خواهد داد. به ادعای این کارشناس، کنار گذاشتن مسیر ایران از طریق ارمنستان همچنین می‌تواند نقش تهران در ابتکار کمربند و جاده چین را متاثر کند.

امنیت و نظم منطقه‌ای

نگرانی اصلی تهران روشن است: این گذرگاه می‌تواند به گسترش نفوذ ترکیه و اکنون آمریکا منجر شود. حضور مستقیم آمریکا در مدیریت این مسیر، نگرانی‌ها را تشدید کرده چرا که احتمالا منافع ایالات متحده در این جغرافیا بازتعریف خواهد شد.

این تحول در زمانی رخ می‌دهد که نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی به‌دلیل جنگ اوکراین و تغییر توازن قدرت پس از جنگ دوم قره‌باغ کاهش یافته است. ایران که پیش‌تر در این منطقه به حمایت روسیه اتکا داشت، اکنون احساس می‌کند سپر راهبردی‌اش کم رنگ شده است.

در شرایط حاکم بر ژئوپلیتیک، تهران به‌دنبال تعامل با همه بازیگران اصلی منطقه و همچنین ایجاد همکاری‌های سیاسی و امنیتی نزدیک‌تر با ارمنستان است. به ادعای عزیزی، مانورهای نظامی ایران در منطقه از سال ۲۰۲۱ تاکنون، بیش از آنکه نشانه‌ای از آمادگی نظامی باشد، حاوی پیامی سیاسی است مبنی بر اینکه ایران با حضور بی‌قید و شرط بازیگران خارجی در مرزهایش موافق نیست.

حاکمیت، ترانزیت و کنترل

ایروان و باکو مواجه با احتیاط پیشنهاد آمریکا را بررسی می کنند. از منظر آذربایجان، این گذرگاه یک مسیر حیاتی برای اتصال به نخجوان و بخشی از پروژه‌های ادغام پس از جنگ است. اما ارمنستان نگران تهدید حاکمیت ملی خود است و تاکید دارد که هرگونه مسیر ترانزیتی باید تحت کنترل دولت ارمنستان باقی بماند؛ چرا که تبدیل آن به «کریدور» به معنای واگذاری بخشی از حاکمیت است. در همین حال، باکو نیز به‌شدت مخالف دخالت هر کشور ثالث در این پروژه است. ریچارد گیرقوسیان، مدیر مرکز مطالعات منطقه‌ای در ایروان در این باره مدعی است: «آذربایجان هیچ تمایلی به مشارکت بازیگران ثالث ندارد؛ چه آمریکا باشد، چه اروپا یا روسیه».

ابتکار واقعی یا مانور تبلیغاتی؟

از منظر واشنگتن، این پروژه تلاشی برای استفاده از خلا قدرت در منطقه پس از کاهش نفوذ روسیه و تیرگی روابط مسکو با ایروان و باکو تلقی می‌شود. اما گیرقوسیان درباره جدیت این طرح تردید دارد و مدعی است «من این پیشنهاد را چندان جدی نمی‌گیرم. در هر دو پایتخت خواه باکو و خواه ایروان، بدبینی نسبت به این طرح حاکم است.»

این کارشناس طرح پیشنهادی امریکا را «توافقی بی‌پایه شبیه معاملات املاک» خوانده و این سوال را مطرح می‌کند که آیا واشنگتن واقعاً درک درستی از پیچیدگی‌های منطقه دارد یا خیر.

گیرقوسیان مدعی است: «این طرح بیشتر شبیه تلاشی برای کسب جایزه صلح نوبل برای دونالد ترامپ است آن هم بدون آمادگی واقعی و با احتمال بسیار پایین برای اجرا.»

او همچنین به مشکل‌بودن اجرای چنین طرحی در عمل اشاره می‌کند، چرا که زیرساخت‌های ریلی ارمنستان تحت مدیریت روسیه قرار دارند و تحریم‌های غرب نیز موانع جدی ایجاد می‌کند.

گزینه‌های ایران

از منظر تهران، بحث گذرگاه زنگزور بازتابی از نگرانی‌ها درباره محاصره و کاهش اهرم‌های ژئوپلیتیکی است. گزینه‌های ایران برای مقابله با چنین پروژه‌ای محدود هستند، به‌ویژه در شرایطی که تهران در ماه‌های اخیر با چالش‌های امنیتی در خاورمیانه و درگیری‌های مستقیم با اسرائیل مواجه بوده است. ایران امیدوار است که روسیه بار دیگر در برابر نفوذ غرب مقاومت کند، اما تغییر توازن قدرت باعث شده نفوذ تهران در این منطقه متاثر شود.

در این میان، هم ارمنستان و هم آذربایجان در برابر واگذاری حاکمیت خود مقاومت می‌کنند و هر کدام بر چشم‌انداز متفاوتی از «کریدور» اصرار دارند. در نهایت، گذرگاه زنگزور دیگر صرفا یک مسیر ترانزیتی نیست، بلکه به میدان تقابل دیدگاه‌های متضاد درباره حاکمیت، نفوذ و نظم منطقه‌ای تبدیل شده است.