گره زنگزور؛ آیا آذربایجان به هاب انرژی قفقاز جنوبی تبدیل می‌شود؟

به گزارش تجارت نیوز، در حالی که روسیه همچنان درگیر جنگ در اوکراین است، نفوذ این کشور در مرزهای جنوبی‌اش، به‌ویژه در ارمنستان و آذربایجان، به‌طرز محسوسی کاهش یافته است. این جابه‌جایی قدرت، فرصت را برای سایر بازیگران از جمله ترکیه، اتحادیه اروپا و ایالات متحده فراهم کرده تا حضور خود را در منطقه گسترش دهند.

متحدان پیشین، رقبای امروز!

در تاریخ ۱۰ ژوئیه، نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان و الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان در ابوظبی با هدف بررسی توافق صلح احتمالی دیدار کردند؛ نکته مهم آنکه این گفت‌وگو بدون حضور هیچ واسطه‌ای، از جمله روسیه، برگزار شد.

اگرچه این نشست به توافقی منجر نشد، اما بیانیه‌ای مشترک از تعهد دو طرف به ادامه مذاکرات دوجانبه و «اقدامات اعتمادساز» خبر داد.

تنها پنج سال پیش اما، شرایط به کلی متفاوت بود. پس از جنگ ۴۴ روزه سال ۲۰۲۰ میان ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه قره‌باغ — ناحیه‌ای عمدتا ارمنی‌نشین که در عرصه بین‌الملل بخشی از خاک آذربایجان شناخته می‌شود — ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه نقش میانجی را ایفا و آتش‌بس را برقرار و  بار دیگر نقش سنتی مسکو به‌عنوان بازیگر اصلی منطقه را بارتعریف کرد. اما به‌گفته رئوف میرگادیروف تحلیلگر روزنامه آینا-زرکالو در باکو، همان آتش‌بس به یک «چرخش تاریخی» انجامید.

این تحلیلگر در گفت‌وگو با اوراسیا ریویو گفت: «پس از بیش از ۳۰ سال درگیری بر سر قره‌باغ، اکنون دو کشور به یکدیگر نزدیک‌تر شده‌اند و از روسیه فاصله می‌گیرند. هر دو می‌خواهند از نفوذ روسیه رهایی یابند و در شرایطی که روسیه درگیر جنگ اوکراین است، این بهترین فرصت است.»

همزمان روبن مهرابیان، تحلیلگر موسسه ارمنی روابط بین‌الملل و امنیت، نیز تاکید دارد که ایروان شرایط فعلی را فرصتی برای رهایی از سلطه مسکو می‌بیند. به باور این تحلیلگر «روسیه می‌خواست ارمنستان را در یک درگیری دائمی نگه دارد تا حضورش را با ایفای نقش نجات‌بخش توجیه کند. اما ارمنستان به‌دنبال حل اختلافات و حذف کامل حضور روسیه است و این، چیزی نیست که کرملین بپسندد.»

پشت پرده جدال خاموش

از نگاه برخی تحلیلگران، روابط میان ایروان و مسکو از سال ۲۰۱۶ و همزمان با درگیری‌های کوتاه‌مدت میان ارمنستان و آذربایجان بر سر قره‌باغ، تیره‌تر شد. این درگیری با آتش‌بس میانجی‌گری‌شده توسط روسیه به پایان رسید، اما برخی دستاوردهای سرزمینی آذربایجان، موجب نارضایتی شدید در ارمنستان شد؛ ایروان رویکرد منفعلانه روسیه را برنتابید.

ریچارد گیرگوسیان، مدیر مرکز مطالعات منطقه‌ای در ایروان، براین باور است که «این لحظه، آغاز فرسایش اعتماد ارمنستان به روسیه به‌عنوان شریک امنیتی بود». به باور او «روسیه از همان جنگ ۲۰۱۶ به‌تدریج تلاش کرد تا به آذربایجان نزدیک شده و بدین طریق موضع خود را تغییر داد.»

با این همه روابط در پی جنگ ۲۰۲۰ و بازپس‌گیری کنترل قره‌باغ توسط باکو، وخیم‌تر شد، چراکه مسکو بار دیگر از حمایت از ایروان امتناع کرد. حال رویدادهای اخیر شکاف میان دو کشور را آشکارتر کرده‌اند.

۱۷ ژوئن، ساموئل کاراپتیان، میلیاردر روس-ارمنی، به اتهام تلاش برای تصرف غیرقانونی قدرت دستگیر شد. گیرگوسیان بازداشت او را «تلاشی از سوی دولت ارمنستان برای جلوگیری از مداخله احتمالی روسیه در انتخابات پارلمانی سال آینده» توصیف کرد و افزود: «این اقدام تلاشی برای مقابله با نفوذ سیاسی روسیه در داخل ارمنستان نیز بود. کاراپتیان چهره‌ای نزدیک به مسکو و طرفدار پوتین است.»

چند روز بعد، در ۲۵ ژوئن، مقامات ارمنی، اسقف باگرات گالستانیان از روحانیون برجسته کلیسای ارامنه را به اتهام طراحی برای سرنگونی دولت دستگیر کردند. روسیه به این اتفاق به شدت واکنش نشان داد؛ سرگئی لاوروف، وزیر خارجه، خواستار توقف «حملات بی‌دلیل» به کلیسا شد و آن را «یکی از ارکان اصلی جامعه ارمنستان» دانست. در پاسخ، آرارات میرزویان، وزیر خارجه ارمنستان، روسیه را به مداخله در امور داخلی کشورش متهم کرد.

تحولات تنها محدود به ارمنستان نیست. روابط میان باکو و مسکو نیز در تابستان امسال به‌طرز چشمگیری تیره شده است. در اواخر ژوئن، علی‌اف دیدارهای سطح‌بالا با روسیه را تعلیق، ورود معاون نخست‌وزیر روسیه الکسی اورچوک را ممنوع و رویدادهای فرهنگی روسیه در باکو را لغو کرد. این اقدامات در پی کشته شدن دو شهروند آذری در جریان عملیات پلیس روسیه در یکاترینبورگ و انتشار گزارش‌هایی درباره شکنجه آن‌ها انجام شد.

معمای زنگزور برای روسیه

پنج سال پیش، روسیه در پی حفظ نفوذ خود در منطقه از طریق استقرار نظامی بود. توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ میان روسیه، ارمنستان و آذربایجان، بر بازگشایی مسیرهای اقتصادی و حمل‌ونقل تاکید داشت و تصریح می‌کرد که ارمنستان باید ترانزیت امن میان آذربایجان و منطقه نخجوان را از طریق کریدور زنگزور تضمین کند، و نظارت بر این کریدور به سازمان امنیت فدرال روسیه (FSB) سپرده شود.

کیریل کریوشیف، تحلیلگر روس فعال در بنیاد کارنگی، در سال ۲۰۲۳ دراین باره به اوراسیا ریویو گفت: «شاید کریدور زنگزور تنها گزینه عملی روسیه برای حفظ حضور در منطقه باشد.» اما ارمنستان این گذرگاه را تهدیدی برای حاکمیت خود می‌داند. اگرچه مذاکرات ادامه دارد، هنوز روشن نیست که آیا نظارت نیروهای نظامی روس بخشی از توافق نهایی خواهد بود یا نه.

ماه مارس، پاشینیان اعلام کرد که پس از امضای توافق صلح، هیچ نیروی خارجی در مرز ارمنستان و آذربایجان مستقر نخواهد شد. وادیم دوبنوف، خبرنگار سرویس قفقاز مدعی است: «استقرار نیروهای روسی شاید زمانی برای آذربایجان منطقی بود، اما اکنون مذاکره مستقیم با ارمنستان برای باکو سودمندتر است.»

به باور او، کنترل زنگزور همچنین با نقشه بزرگ‌تری گره خورده: «کریدور میانی» که چین را به اروپا وصل می‌کند و روسیه را دور می‌زند. میرگادیروف بر این باور است که زنگزور بخشی از این کریدور است. روسیه فقط نمی‌خواهد آن را کنترل کند، بلکه به‌دنبال سلطه بر همه مسیرهای زمینی و هوایی قفقاز جنوبی است. اما به‌نظر می‌رسد ترکیه در موقعیت بهتری برای رهبری نظم امنیتی منطقه قرار دارد.

اگرچه تحلیلگران متفق‌القول‌اند که نفوذ روسیه رو به افول است، اما هشدار می‌دهند که پیوندهای عمیق اقتصادی و تاریخی به‌سادگی گسسته نمی‌شود. با این حال، پس از حمله گسترده روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، همین وابستگی اقتصادی نیز به‌تدریج در حال کاهش است.

کریوشیف در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۲۳ گفت: «ترکیه به شریک وارداتی کلیدی برای روسیه تبدیل شده است. بسیاری از کالاها از طریق ترکیه و آذربایجان جابه‌جا می‌شوند. تنگه‌های استانبول حیاتی هستند و آذربایجان اکنون به هاب مهمی برای صادرات گاز روسیه تبدیل شده. ما نفت و گاز را به آذربایجان می‌فروشیم و آذربایجان آن را به اروپا منتقل می‌کند؛ این روند قانونی است و تحریم‌ها را نقض نمی‌کند.»

پاول گابل، پژوهشگر ارشد بنیاد جیمزتاون، نیز بر اهمیت فزاینده آذربایجان تاکید کرده و براین باور است که علی‌اف اکنون دریافته است که مسکو به آذربایجان به همان اندازه نیاز دارد که آذربایجان به روسیه. وقتی بفهمید طرف مقابل بیش از تو به این رابطه نیاز دارد، محاسباتت تغییر می‌کند. در همین حال، ایروان در حال احیای روابط خود با آنکاراست و از مسکو فاصله می‌گیرد.

اگرچه تنش‌های دیرینه میان دو کشور — بر سر قره‌باغ و مسائل تاریخی — وجود داشته، اما اکنون نشانه‌هایی از بهبود محتاطانه در روابط دیده می‌شود. در ژوئن، پاشینیان به ترکیه سفر کرد و با رجب طیب اردوغان دیدار داشت؛ نخستین دیدار رسمی در راستای آغاز مذاکرات دوجانبه.

مهرابیان براین باور است که ارمنستان از نظر اقتصادی به روسیه وابسته است، چراکه اغلب ارتباطات این کشور با بازارهای جهانی از طریق گرجستان و سپس روسیه انجام می‌شود. مرز با ایران باز است، اما ظرفیت محدودی دارد. بازگشایی مرز با ترکیه، دسترسی به بازار اروپا را فراهم می‌کند.

او در عین حال تأکید دارد که ایروان تمام امید خود را به ترکیه نبسته است. از همین رو معتقد است: «ما همکاری با اتحادیه اروپا و آمریکا را نیز گسترش داده‌ایم. با آمریکا منشور مشارکت راهبردی امضا کرده‌ایم و با اتحادیه اروپا قوانینی را تصویب کرده‌ایم که با عضویت احتمالی هماهنگ است؛ هرچند می‌دانیم مسیر دشواری پیش‌روست.»