درس‌هایی از استرالیا برای نجات آب در کشاورزی ایران

به گزارش تجارت نیوز، بخش کشاورزی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان منابع آب در کشور، سهم عمده‌ای در ناترازی آب دارد و یکی از عوامل اصلی کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش حجم منابع آبی محسوب می‌شود. بیش از ۹۰ درصد مصرف آب کشور به بخش کشاورزی اختصاص دارد. روش‌های سنتی کشت و آبیاری، عدم استفاده از فناوری‌های نوین و تجهیزات جدید، به هدررفت قابل توجه آب در این بخش موجب می‌شود که همین موضوع باعث شده تا بخش کشاورزی نتواند تعادل بین برداشت و تغذیه منابع آب را حفظ کند.

محسن موسوی – کارشناس کشاورزی، درباره هدر رفت آب در بخش کشاورزی توضیح داد: روش‌های مختلف برای جلوگیری از هدر رفت آب را وزارت جهاد کشاورزی انجام می‌دهد، از روش های نوین و قطره‌ای تا روش‌های زیرزمینی و … در واقع این روش‌ها را برای نصف اراضی کشاورزی کشور یعنی حدود ۳ میلیون هکتار اجرا کرده‌اند اما بحث‌های دیگری درباره هدر رفت آب مطرح است.

ما در فلات مرکزی قابلیت بالایی داریم و دولت باید کمک کند تا مزارع به سلول خورشیدی مجهز شوند. ما نیازمند مزارع هوشمند هستیم. با روش‌های قدیمی دیگر نمی‌توانیم به جایی برسیم.

او ادامه داد: هدر رفت ما در جای دیگری است و صرفا در روش‌های آبیاری نیست. ما ضایعات کشاورزی زیادی داریم. نزدیک به ۳۰ میلیارد متر مکعب یعنی یک سوم آب کشاورزی کشور ما در ضایعات هدر می‌رود که بخاطرتجهیزات قدیمی و غیراستاندارد است. به عنوان مثال کمباین‌های فرسوده ۱۰ درصد محصولات گندم را روی زمین هدر می‌دهند. یا یک مثال دیگر استفاده از تکنولوژی‌های فرسوده است. یک مصداق دیگر سیبی است که در شمال غرب تولید می‌شود و تقریبا نیمی از این محصول به صورت ضایعات از بین می‌رود و آنجا است که منابع آبی را از دست می‌دهیم.

افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین و کاهش کیفیت آب را در پی داشته است و این موضوع تأثیر مستقیمی بر کشاورزی، محیط زیست و زندگی جوامع محلی دارد که به بحران آب در کشور دامن می‌زند. طبق مشاهدات عینی و آمار موجود نیز در برخی استان‌ها محصولاتی کشت می‌شود که شرایط منطقه اجازه آن را نمی‌دهد؛ موضوعی که فشار مضاعفی را به منابع آبی (سطحی و زیرزمینی) وارد می‌کند. به عنوان مثال، در شهرستان میانه استان آذربایجان شرقی، کشاورزان با استفاده از سفره‌های آب زیرزمینی، برنج کشت می‌کنند؛ اقدامی که کارشناسان آن را ناپایدار و خطرناک برای منابع آب می‌دانند. علاوه بر این، کشت محصولات فراسرزمینی و آب‌بر نیز در برخی مناطق کشور ادامه دارد که تنش آبی را تشدید می‌کند.

راهکارهایی برای کاهش فشار بر منابع آب در بخش کشاورزی وجود دارد که تجربه کشورهای پیشرفته آن را به خوبی نشان می‌دهد. استفاده از آبیاری نوین مانند قطره‌ای و بارانی، تغییر الگوی کشت به محصولات کم‌آب و کنترل کشت فراسرزمینی و غیرقابل اجرا در مناطق کم‌آب، از جمله اقدامات کلیدی است. در کشورهای پیشرفته مانند استرالیا، سامانه‌های هوشمند آبیاری، داده‌های ماهواره‌ای و سیاست‌های سختگیرانه در تخصیص منابع آب توانسته مصرف را کاهش دهد و فشار بر منابع را کنترل کند. همچنین ارائه مشوق‌های مالی و آموزشی به کشاورزان، نقش مهمی در تغییر رفتار مصرف‌کنندگان آب دارد.

این کارشناس کشاورزی با اشاره به موضوع فوق گفت: همه مسائل گفته شده‌اند و به عنوان مثال ما باید فقط در سه استان برنج کشت کنیم و باقی شالیزارها در ۲۰ استان دیگر غیر قانونی هستند و نمی‌دانیم چرا در ۲۰ استان برنج کشت می‌شود. در بحث کشت فراسرزمینی هم متاسفانه خیلی عقب هستیم و کشورهایی مثل عربستان و امارات خیلی از ما جلو هستند. متاسفانه کشورهای خیلی خوبی مثل قزاقستان، ارمنستان و … وجود دارند که می‌شد با آن‌ها همکاری کنیم، اما متاسفانه در این زمینه خوب عمل نکرده‌ایم.

قوانین را هم باید به گونه‌ای اصلاح کنیم که اراضی کشاورزی در قالب شرکت‌های تعاونی و شرکت‌های سهامی زراعی یکپارچه باشند.

موسوی تاکید کرد: آب کشاورزی و صنعتی هم قوانین مشخصی دارد که باید رعایت شده و مورد نظارت قرار گیرند. صنایع باید از پساب استفاده کنند و وزارت نیرو هم اعلام کرده است. در زمینه آبیاری هوشمند اما ما در زمینه سلول‌های خورشیدی خیلی عقب هستیم. به عنوان مثال تقریبا تمامی مزارع کشوری مثل هند به سلول‌های خورشیدی مجهز هستند و متاسفانه در ایران اینطور نیست که باید شرایط را تغییر دهیم. ما در فلات مرکزی قابلیت بالایی داریم و دولت باید کمک کند تا مزارع به سلول خورشیدی مجهز شوند. ما نیازمند مزارع هوشمند هستیم. با روش‌های قدیمی ما دیگر نمی‌توانیم به جایی برسیم.

کارشناسان تأکید می‌کنند ایران نیز می‌تواند با بازنگری در سیاست‌های کلان آب، اصلاح الگوی کشت و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین آبیاری و تهیه تجهیزات جدید، فشار بر منابع آبی را کاهش داده و بحران را کنترل کند. ادامه وضعیت فعلی بدون اقدام فوری، می‌تواند پیامدهای جدی برای کشاورزی و امنیت غذایی کشور به همراه داشته باشد. طبق آمارهای منتشر شده از سوی سازمان‌های مربوطه، سال آبی جاری (از مهر ۱۴۰۳ تا شهریور ۱۴۰۴) از نظر بارش باران یکی از خشک‌ترین و کم بارش‌ترین سال‌های اخیر است و همین موضوع نیز بحران آب در ایران را بیش از پیش تشدید کرد.

طبق آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران مجموع بارش‌ها تا ۱۰ مرداد سال جاری ۱۴۷.۴ میلی‌متر بوده که این میزان، کاهش ۳۹ درصدی نسبت به میانگین بلندمدت و افت ۴۱ درصدی در مقایسه با سال گذشته را نشان می‌دهد. همچنین میزان آب مخازن سدها نیز با کاهش ۲۵ درصدی نسبت به سال گذشته، به ۴۳ درصد (نسبت به همین زمان در سال گذشته) رسیده است.

موسوی با بیان اینکه درباره هدر رفت آب تنها یک وزارتخانه مسئول نیست، تصریح کرد: وزارتخانه‌های دیگر هم باید درگیر موضوع مهم آب باشند. به عنوان مثل وزارت صنعت، معادن و تجارت و گمرک کشور باید در تهیه تجهیزات و واردات آن‌ها، به کشاورزی کشور کمک کنند. همه این مشکلات جمع می‌شود و محصولات زراعی و باغی ما از بین می‌روند که باعث هدر رفت است.

وزارت نیرو باید به صورت حجمی آب را در اختیار وزارت جهاد کشاورزی قرار دهد تا میزان آب مصرفی در این بخش دقیق مشخص باشد.

او درباره راهکار پیشنهادی برای بهبود شرایط نیز اظهار کرد: ترویج کشاورزی نیز باعث می‌شود تا کشاورزان جوان را جذب کنیم. کشاورزان ما سن بالا هستند و متوسط سن آن‌ها ۵۰ سال است. نیاز داریم جوانان تحصیل کرده در فنون کشاورزی وارد کار شوند. کشاورزی سنتی ما باید به اتمام برسد و به سمت کشاورزی مدرن حرکت کنیم. قوانین را هم باید به گونه‌ای اصلاح کنیم که اراضی کشاورزی در قالب شرکت‌های تعاونی و شرکت‌های سهامی زراعی یکپارچه باشند و خدمات یکپارچه بگیرند.

همچنین طبق آمار منتشر شده از سوی سازمان هواشناسی، از ابتدای سال آبی جاری تاکنون، بارش‌ها بیش از ۴۱ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده و تنها ۵۵ تا ۵۷ درصد منابع آب مورد نیاز کشور تأمین شده است. با وجود اینکه بخش کشاورزی از کمبود منابع آبی آسیب‌های زیادی خواهد دید، خود بخش کشاورزی نیز از جمله بخش‌هایی است که در ایجاد بحران آبی کشور نقش قابل توجهی داشته و همواره ایجاد الگوی مصرف بهینه در بخش کشاورزی هر ساله مورد بحث بوده که نیازمند بازنگری هرچه سریع‌تر است.

با این وجود می‌توان دریافت که در شرایط فعلی، بدون اصلاح ساختار مصرف آب در بخش کشاورزی، ‌ صنعت و شهری، ناترازی منابع آبی ادامه خواهد یافت و مشکلات زیست‌ محیطی و اقتصادی ناشی از کم‌آبی تشدید می‌شود. توجه به بهره‌وری آب و اجرای سیاست‌های مدیریت مصرف، راه‌حل اصلی حفظ تعادل منابع آبی کشور در میان بخش‌های مختلف است.

موسوی با تاکید بر ناترازی آب در بخش‌های مختلف، گفت: یک موضوع مهم تحویل حجمی آب به وزارت جهاد کشاورزی است. وزارت نیرو باید به صورت حجمی آب را در اختیار وزارت جهاد کشاورزی قرار دهد تا میزان آب مصرفی در این بخش دقیق مشخص باشد. با توجه به تکنولوژی‌های جدید می‌شد خیلی زودتر در این زمینه اقدام کرد و اگر این کار را کنیم جهاد کشاورزی حجم آب مشخصی را در اختیار دارد و دیگر شاهد از بین رفتن منابع ابی برای بخش‌های خانگی و … نخواهیم بود.

منبع: ایسنا