چرا سیلاب در ایران خسارت زیاد به بار می‌آورد؟
پرسش روز
اخیرا در کشور پس از بارش‌های شدید، بیش از ۲۰ استان با سیلاب مواجه شدند. بیش از ۷۰ نفر نیز در سیلاب جان خود را از دست دادند. اما چرا این دست بارش‌ها و به طور کلی سیلاب در ایران، خسارت زیاد به دنبال دارد؟
پاسخ کارشناس
سیلاب‌های ایران از ابتدای مرداد ۱۴۰۱ از استان فارس تا کرانه‌های دریای مازندران موجب خسارت جانی و مالی شده است. ۲۲ نفر دیگر که همگی گردشگرانی در کنار رودخانه خشک رودبال بودند در نزدیکی شهر استهبان واقع در جنوب شرق استان فارس جان خود را از دست دادند.
۲۴ استان از ۳۱ استان ایران اکنون درگیر سیل هستند و تا پایان یکشنبه ۶۹ کشته و ۱۶ نفر مفقود گزارش شده است. ۲۰۰۰۰ خانه خسارت دیده است. شش شهروند عراقی نیز در میان کشته شدگان هستند. در نزدیکی مشهد مقدس زائران عراقی در یک ون در جریان های گل آلود غرق شدند. اما سیلاب و زمین‌لغزش‌های ناشی از آن بیشترین تلفات را در استان تهران داشت که تنها در منطقه امامزاده داوود در دامنه کوه های البرز ۲۴ نفر کشته شدند. ۲۲ نفر نیز در روستاهای جنوب غرب فیروزکوه به ویژه در روستای مزداران جان باختند. استان مازندران و استان یزد نیز به شدت آسیب دیده‌اند و مقامات محلی از خسارت قابل توجهی به برخی از بخش‌های تاریخی شهر یزد خبر داده‌اند. شهر باستانی یزد خانه‌های خشتی و گلی و کوچه‌های باریکی دارد که آسیب‌پذیری آن را در برابر سیل افزایش می‌دهد. تا روز یکشنبه ۹ مرداد حدود ۳۰۰ میلیون دلار خسارت وارد کرده است.
در تهران، دو تاسیسات تصفیه آب خاموش شد، ولی این اختلال تاثیری بر توزیع آب در کلانشهر نداشت و تاسیسات تا پایان روز شنبه بازسازی شدند. همچنان نسبت به بارندگی‌های بیشتر تا آخر هفته دوم مرداد در استان‌های جنوبی و شمالی هشدار داده‌اند و به شهروندان هشدار داده‌اند که از تجمع در حاشیه رودخانه‌ها و سایر مکان‌های بالقوه خطرناک خودداری کنند.
ایران در سال‌های اخیر با خشکسالی هایی دست و پنجه نرم می‌کند که در دهه‌های گذشته بی‌سابقه بوده است. این کشور همچنین سیل‌هایی را تجربه کرده است، محصولی از رویدادهای شدید اقلیمی است که با تغییرات اقلیمی تشدید می‌شوند. وقوع سیلاب‌های زیاد با خسارات زیست محیطی زیاد در ایران، روند رو به رشدی دارد. حرکات دینامیکی آب در حین سیل باعث ایجاد خسارات محیطی متفاوتی در مناطق جغرافیایی با ویژگی‌های متفاوت از جمله شرایط توپوگرافی می‌شود.
به طور کلی اثرهای محیط زیستی و خسارات ناشی از سیل در یک منطقه از دیدگاه‌های مختلفی قابل بررسی است. گزارش‌های سیل در نقاط مختلف سناریوی یکسانی از خسارات عظیم محیطی و اقتصادی و مرگ انسان را برای چندین دهه نشان می‌دهد. در حاشیه رودخانه‌ها، مناطق دشت سیلابی بیشتر در معرض حوادث احتمالی سیل هستند. از یک سو، حجم زیاد رواناب، میزان سرریز را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، رسوب‌گذاری ناشی از وقوع سیل، بستر اصلی رودخانه را کوچکتر می‌کند. سدسازی در دهه‌های اخیر نیز ای نروند را تشدید کرده است. در بسیاری از جریان‌های زودگذر، غلظت بالایی از رسوبات معلق معمولا مشاهده می‌شود که می‌توانند منجر به شرایط جریان‌های فوق متمرکز شود.
از سوی دیگر شهرسازی و گسترش پارک و هتل و مغازه در همین محدوده دشت سیلابی رودخانه‌ها در داخل و مجاورت شهر ها موجب شده تا اولا بارش‌های ناگهانی سریعتر به سیلاب ناگهانی تبدیل شود، و درثانی تلفات انسانی از سیرها به تدریج بیشتر شود.
به دلیل ویژگی‌های زمین‌شناختی در ایران، احتمال وقوع سیلاب زیاد است و همچنین قابلیت انتقال گل و رسوبات را نیز دارد. به همین دلیل، سیل اغلب خسارات زیادی را در ایران وارد می‌کند. وقوع سیلاب‌های ۱۴۰۱، تقریباً همانند اتفاق سیلاب‌های سراسری فروردین ۱۳۹۸، علاوه بر خسارات مالی و شدید، اثرات زیست محیطی قابل توجهی از جمله انتقال رسوب را به همراه داشته است. با پهنه‌بندی اثرهای خسارات ناشی از سیل در مناطق مجاور رودخانه متشکل از اراضی کشاورزی، جنگل‌ها و سازه‌ها، می‌توان توسعه مناطق مجاور رودخانه را با توجه به پتانسیل خطر سیلاب پیش‌بینی کرد. ن
قشه سیل که اغلب به عنوان «خطر سیل» یا «نقشه خطر» نامیده می‌شود، در قالبی گرافیکی از مناطقی از زمین یا اموالی که قبلا سیل‌زده شده یا در معرض خطر سیل تلقی می‌شوند، ارائه می‌شود. نقشه‌ها می‌توانند طیف وسیعی از پارامترها و انواع مختلف اطلاعات مانند جریان، سطح آب، عمق و غیره را نمایش دهند.
گرمایش زمین خطرناک‌ترین بحران محیط زیستی است که جهان در حال حاضر با آن مواجه است. این فرآیند در جنبه‌های مختلف زندگی ما اکنون موثرند به ویژه با تغییرات عظیمی که در فراوانی و شدت سوانح طبیعی - خشکسالی، سیل، طوفان، آتش سوزی، زمین‌لرزه، زمین‌لغزش- ایجاد کرده‌اند. بارندگی به ویژه در پهنه‌های خشکسالی به رخدادهای شدیدتر و مکررتر اقلیمی مانند سیلاب می‌انجامد. طوفان‌های گرمسیری و سونامی، فعالیت‌های زمین‌ساختی و آتشفشانی و قحطی به همراه خشکسالی، سیلاب و دمای شدید به طور قابل توجهی بر اقتصاد اثر گذاشته‌اند به نحوی که محصولات کشاورزی و عرضه جهانی مواد غذایی را در یک سال می‌توانند بین ۱۰ تا ۵۰% کاهش دهد.
نمونه دیگر، باران‌های شدید و سیلاب فروردین ۹۸ باعث جاری شدن سیل و خسارت شد و بسیاری از نقاط ایران نیز تحت اثر قرار گرفت. ایران از حدود نیمه دهه ۹۰ میلادی به دلیل تغییرات اقلیمی دچار خشکسالی بوده است. این خشکسالی طولانی مدت بسیاری از اکوسیستم‌های ایران را تغییر داده است. بسیاری از دریاچه‌ها و رودخانه‌ها خشک شده‌اند. مردم کوچ کرده‌اند و در سرزمین‌هایی ساکن شده‌اند که زمانی در کناره‌ها و بستر رودخانه‌ها قرار داشتند. بخش‌هایی از جنگل تراشیده ناپدید شد و فرو نشست زمین امروزه به مشکل بزرگ شهرها به ویژه مراکز استان‌ها و تهران تبدیل شده است.
نگارنده بر این باور است که مساله بحران اقلیمی اصلی‌ترین مساله کنونی ایران و منطقه پیرامون ایران است. تمامی برنامه‌ریزی‌های کنونی و بعدی باید برپایه بحران اقلیمی انجام شود، وگرنه مشکلات ناشی از شرایط اقلیمی روز به روز بیشتر می‌شود.
نظرات