به گزارش تجارت نیوز، این گزارش دومین بخش از روایت تاریخ سکه‌های ایران است؛ در بخش نخست داستان ضرب سکه در ایران که پیشتر با عنوان «از دریک هخامنشی تا دینار ساسانی؛ درخشش اقتدار یک امپراتوری کهن» منتشر شد، مسیر زرین سکه از هخامنشیان تا ساسانیان بررسی شد و اکنون داستان از جایی ادامه می‌یابد که خلافت اسلامی پا به میدان گذاشته است.
وقتی عرب‌ها وارد سامان سیاسی و اقتصادی ایران شدند، در کوتاه‌مدت از ماشین‌های ضرب و قالب‌های مسکوک ساسانی و بیزانسی سود جستند؛ اما نیاز به هویتی جدید و واحد پولی بود که پیام دینی – سیاسی خلافت اسلامی را منتقل کند. همین مساله زمینه اصلاحات در ضرب سکه را فراهم آورد.
ورود سکه‌های اسلامی به ایران
از اواخر سده هفتم میلادی، با روی کار آمدن خلافت امویان و پس از آن عباسیان، سکه‌های اسلامی وارد اقتصاد و بازار ایران شدند. دینار و درهم در اقتصاد ایران برای مبادله و به عنوان سندی از قدرت دینی و سیاسی رواج پیدا کرد.
در اواخر سده هفتم میلادی، عباسیان و پیش از آن امویان شروع به پاک‌سازی تصویرها و جایگزینی دستورها و عبارات قرآنی بر سکه‌ها کردند. سپس «دینار طلایی» با استاندارد و وزن نزدیک به ۴.۲ تا ۴.۳ گرم (یک مثقال) ضرب شد؛ سکه‌ای که هم به‌عنوان ابزار تجارت بین‌المللی و هم نشانه مشروعیت خلافت به کار می‌رفت. این استاندارد دینار به سرعت از مغرب تا خراسان پذیرفته شد. وزن و پاکی طلا حکم ضمانت اعتبار آن سکه را داشت.
جایگاه «دینار طلایی» در زندگی روزمره
در سلسله‌های اسلامی طلا واحدی برای طبقه‌های بالای جامعه بود. هر قطعه به عنوان ابزاری برای معاملات بزرگ، ذخیره خزانه‌ها، خریدهای گران قیمت یا تجارت‌های بین‌المللی استفاده می‌شد.
درهم نقره‌ای نیز زبان بازار شد؛ مزد سربازان، مالیات‌های معمول و خرید مایحتاج روزانه با همین سکه انجام می‌گرفت. برای پرداخت‌های خرد هم سکه‌های مسی یا برنجی با عنوان فلس رواج داشت.
سلسله‌های محلی و قدرت‌نمایی با ابزار سکه
با فروپاشی عباسیان، ضرابخانه‌هایی در شهرهایی چون نیشابور، بخارا و ری گسترش یافتند و سلسله‌های محلی مثل طاهریان، صفاریان و سامانیان هر کدام مُهر و نام خود را بر سکه‌ها ضرب کردند. در این دوره‌ها بیشترین تولید سکه در قالب درهم‌های نقره‌ای بود و دینارهای طلایی در شمار کمتر ضرب شد و این قطعات طلا بیشتر مخصوص دربارها، هدایا یا معاملات کلان بود.
چندی بعد، سامانیان با تمرکز بر ضرابخانه‌هایی چون بخارا و نیشابور، حجم عظیمی درهم روانه بازار کردند و در عین حال، با دینارهای خود پیام سیاسی قدرت منطقه‌ای را به نمایش گذاشتند.
اینکه چرا نقره دست بالا را گرفت، فقط مساله معادن نبود. به نظر می‌رسد شبکه تجارت جاده ابریشم به واحدی نیاز داشت که پایدار باشد و برای خرید و فروش روزمره کاربرد مناسب را داشته باشد. درهم این نقش را بهتر ایفا کرد و به ستون اقتصاد منطقه تبدیل شد، در حالی که دینار بیشتر نشانه‌ای از قدرت و اعتبار سیاسی بود.
بازتعریف وزن سکه‌های طلا و نقره در دوره مغول
با ورود مغولان، الگوهای پولی دگرگون شد. غازان‌خان با اصلاحات پولی کوشید وزن‌ها و نسبت طلا به نقره را یکدست کند. تلاشی که در حقیقت پاسخی به نیاز یک امپراتوری پهناور برای اخذ مالیات و تسهیل تجارت بین‌المللی بود. سیاستی که وزن‌ها و نسبت طلا به نقره را بازتعریف کرد و سکه‌های طلای جدیدی به نام میثقال را به صحنه آورد.
آغاز کاربرد تشریفاتی سکه‌های طلا در دوره صفویان
در دوره‌های بعد، صفویان کوشیدند ساختار پولی را با تقویت هویت مرکزی شاه، همراه با سر و سامان دادن به روابط نظامی و مالی با همسایگان عثمانی و ازبک سامان دهند. سکه‌هایی با نام‌های عباسی و شاهی در این دوره رایج شدند.
صفویان گاهی نسخه‌های طلایی یادبود، به مناسبات رسمی و هدایا ضرب می‌کردند که وزن و اندازه بزرگی داشتند و برای امور روزمره کاربرد نداشتند. صفویان و دولت‌های هم‌عصرشان ترکیبی از پول نقره برای اقتصاد روزمره و سکه‌های طلای تشریفاتی یا ذخیره‌ای را حفظ کردند.
استانداردسازی سکه در دوره قاجار
سرانجام در قرن نوزدهم و با روی کار آمدن قاجاریه، ایران وارد مرحله نوین ضرب سکه شد. در این دوره ماشین‌های ضرب اروپایی وارد ایران شدند و تهران را به ضرابخانه اصلی دولت تبدیل کردند. سکه‌های ایرانی با استانداردهای جهانی هم‌خوان شدند و واحدهایی چون تومان و قِران نظم تازه‌ای به پول ملی دادند.
سکه‌های قاجاریه از سه شاهی شروع می‌شد و به نیم قرانی، یک قرانی، دو قرانی و پنج قِرانی می‌رسید. سکه‌های بالاتر ۱۰ قرانی و ۲۰ قرانی یا همان اشرفی بودند و جنس‌شان از طلای ۲۲ عیار بود. سکه‌های اشرفی در دوره قاجار به عنوان ابزار سرمایه‌گذاری خصوصی رواج داشت.
در این دوره سکه‌های ایرانی با استانداردهای جهانی هم‌خوان شدند و واحدهایی چون تومان و قِران نظم تازه‌ای به پول ملی دادند.
سکه، بیانیه‌ای سیاسی و فرهنگی درتاریخ ایران
این مسیر نشان می‌دهد که سکه در ایران فقط ابزاری اقتصادی نبود. فلز، وزن و نقش هر سکه همواره بیانیه‌ای سیاسی و فرهنگی بوده است. از دینار طلای خلافت‌های اسلامی که مشروعیت دینی را بازتاب می‌داد، تا درهم‌های سامانی که قدرت محلی را تثبیت می‌کردند، تا طلاهای تشریفاتی صفوی و در نهایت ضرب ماشینی قاجار که نماد پیوند با جهان مدرن شد.
بخش پایانی این روایت با دوره پهلوی آغاز می‌شود و با سکه‌های رایج طلا در دوره کنونی خاتمه می‌یابد.
گزارش‌های بیشتر در این باره را در صفحه تاریخچه ضرب سکه طلا در جهان بخوانید.
