جنگ اوکراین و میدانی که روسیه در قاره سیاه به القاعده واگذار کرد!

به گزارش تجارت نیوز، در کشور مالی که هزاران مایل دورتر از خطوط مقدم اوکراین قرار دارد، نیروهای روسی با وضعیت فاجعه‌باری روبه‌رو هستند، چرا که شبه‌نظامیان وفادار به القاعده به پایتخت نزدیک می‌شوند.

جنگجویان افراطی، مراد جماعت نصرت الاسلام و المسلمین (JNIM) یا «گروه حمایت از اسلام و مسلمانان» بارها حملات متقابل نیروهای دولتی و پرسنل متحد سپاه آفریقا یعنی سربازان روس یا همان شبه‌نظامیان واگنر را دفع کرده‌اند. در هفته‌های اخیر، نیز این گروه رادیکال عملا باماکو را محاصره کرده و کاروان‌های سوخت حیاتی و خطوط تدارکاتی را هدف قرار داده است.

آیا سناریوی شام در قاره سیاه تکرار می‌شود؟

دولت نظامی که تنها سه سال پیش نیروهای فرانسوی را به نفع مسکو بیرون راند، اکنون تحت فشار فزاینده‌ای قرار دارد و از همین رو برخی نگرانند این وضعیت بستر را برای فروپاشی کامل دولت هموار کرده و پیروزی تاریخی برای القاعده به ارمغان بیاورد و ضربه‌ای ویرانگر به منطقه و قاره سیاه وارد کند؛ جغرافیایی که با چندین شورش همزمان توسط جناح‌های تندرو، از جمله متحدان گروه شبه‌نظامی داعش دست و پنجه نرم می‌کند. در حالی که سرنوشت ۲۵ میلیون نفر از مردم مالی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، برخی استدلال می‌کنند که زمان آن رسیده که روسیه در سرزمینی که تلاش‌های نظامی‌اش شکست خورده و پتانسیل اقتصادی‌اش کمیاب است، از قدرت دیپلماتیک خود استفاده کند یا خطر سناریویی که تقریبا یک سال پیش در سوریه رخ داد را پذیرا باشد.

آنتون مارداسوف، عضو فعال در موسسه خاورمیانه مستقر در واشنگتن و کارشناس شورای امور بین‌الملل روسیه مستقر در مسکو در این‌باره به نیوزویک گفت: «من فکر می‌کنم روسیه در مالی همان اشتباهی را مرتکب می‌شود که در سوریه مرتکب شد. به بیانی دیگر مسکو باید اراده خود را بر دولتی که به حمایت روسیه وابسته است، تحمیل کند و مرکز را در مسیر مذاکره قرار دهد. با این همه کرملین ظاهرا به گزینه‌های نظامی متمایل است.»

از منظری دیگر، کنترل اوضاع در مالی نه تنها از نظر ظاهری، بلکه از نقطه نظر عملی نیز با اهمیت است، زیرا این بازیگر عضو اتحاد کشورهای ساحل (AES) است؛ اتحادی که شامل دو کشوری است نیروهای روسی در آن‌ها نیز مستقر هستند. مسکو می‌تواند در درجه اول به این کشورها صادرات امنیتی داشته باشد، زیرا فرصت‌های اقتصادی گسترده‌ای در اختیار ندارد.

اولین سنگری که از دست رفت

پیش از کودتاهای سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ که در نهایت آسیمی گویتا، رئیس‌جمهور مالی را به قدرت رساند، این کشور تا حد زیادی به فرانسه، حاکم استعماری سابق خود، برای مبارزه با گروه‌های رادیکال متکی بود؛ گروه‌هایی که در بحبوحه شورش طوارق در سال ۲۰۱۲ بخش‌های بزرگی از شمال را در کنترل خود قرار دادند. مداخله فرانسه، با حمایت تعدادی از کشورهای اروپایی و آفریقایی، موفقیت‌های اولیه‌ای را به همراه داشت و زمینه‌ساز بازپس‌گیری شهرهای کلیدی شد. اما ناامیدی و خستگی ناشی از شکست در ریشه‌کن کردن شورش‌های ریشه‌دار، نارضایتی عمومی را افزایش داد و در نتیجه، این ماموریت در سال ۲۰۲۲ بی‌نتیجه پایان یافت.

در این شرایط بود که دولت گویتا روابط نزدیک‌تری با روسیه برقرار کرد؛ رابطه‌ای که منجر به استقرار جنگجویان گروه واگنر برای کمک به تلاش‌های جنگی این بازیگر شد. با این‌حال، در همان بازه زمانی، گروه واگنر با ادامه جنگ آغاز شده توسط روسیه در اوکراین در فوریه 2022، شرایط متفاوتی را تجربه کرد. ژوئن 2023، یوگنی پریگوژین، رهبری این گروه که مدت‌ها به عنوان یکی از معتمدان ولادیمیر پوتین شناخته می‌شد، در اعتراض به رهبری نظامی روسیه، یک راهپیمایی شورشی خیره‌کننده در یک قدمی مسکو برگزار کرد.

این شورش تنها یک روز طول کشید چرا که پریگوژین با میانجیگری توافق کرد و دو ماه بعد هنگام سفر به روسیه درگذشت و گروه واگنر تحت رهبری دولت سازماندهی و عملیاتش در آفریقا عمدتا به سپاه تازه تاسیس این قاره منتقل شد.

آزمون کرملین

کرملین در خطوط مقدم شرق اوکراین پیشروی کرده و به نظر می‌رسد که به توانایی مداوم خود برای اعمال قدرت در خارج از کشور، به ویژه در آفریقا، باور دارد نهادهای اطلاعات بریتانیا تخمین زدند که تا ژوئن 2024 حدود ۲۰۰۰ پرسنل سپاه آفریقا به مالی اعزام شده‌اند که به «بیش از ۱۰۰ قطعه تجهیزات جنگی اصلی»، از جمله «تانک‌های اصلی جنگی، سیستم‌های پرتاب موشک چندگانه و هواپیماهای بمب‌افکن تاکتیکی» مسلح و قدرت آتش برای نیروهای روسی در این کشور را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهند.

با این حال، جلسه توجیهی در حالی برگزار شد که دولت مالی پس از یک نبرد دو روزه میان نیروهای مالی و اپراتورهای نظامی خصوصی روسیه از یک طرف و جدایی‌طلبان طوارق و JNIM از طرف دیگر، به شکل بی‌سابقه‌ای به «تلفات قابل توجه‌شان» اعتراف و مدعی شد که در نبرد با رادیکال‌ها بین ۵۰ روس و ۱۰ سرباز مالی کشته شدند.

چنین وقایعی آزمونی است برای مشارکت روسیه با مالی و تلاش‌های مداوم برای بهره‌برداری از تردید نسبت به غرب جهت تضمین نفوذ بیشتر در سراسر آفریقا.

یک ماه قبل، یعنی در ماه ژوئن، پوتین در مسکو از گویتا استقبال کرد تا قراردادهای جدیدی را برای تقویت روابط دیپلماتیک، تجاری و همکاری در زمینه انرژی هسته‌ای امضا کند. این هیات همچنین شاهد دیداری بین وزرای دفاع دو کشور بود که طی آن طرف روسی «تقویت امنیت و حاکمیت» را در اولویت قرار داد و همتای مالیایی‌اش از روایت مسکو درباره جنگ اوکراین به عنوان «مبارزه علیه نازیسم» حمایت کرد.

قدرت القاعده در مالی

با وجود همکاری امنیتی بین روسیه و مالی، گروه‌های رادیکال ثابت کرده‌اند که دشمنی مقاوم هستند. این گروه که در سال ۲۰۱۷ از ائتلافی از گروه‌های رادیکال، از جمله القاعده سابق در مغرب اسلامی، ظهور کرد، موفق شده منطقه عملیاتی سنتی روستایی خود را گسترش داده و حملات به مراکز شهری را افزایش دهند.

این گروه همچنین اثربخشی خود را به واسطه مانور از طریق اختلافات قومی دیرینه نشان داده است. همزمان داده‌های ACLED که با نیوزویک به اشتراک گذاشته شده، نشان می‌دهد که حدود ۲۰۰ حمله، درگیری، آدم‌ربایی و سایر رویدادهای مرتبط با گروه‌های رادیکال در مالی از ابتدای سپتامبر، زمانی که این گروه محاصره باماکو را آغاز کرد، ثبت شده است.

با این حال حضور رادیکال‌ها به مالی محدود نمی‌شود و حضورشان در پنج کشور دیگر ساحل و ساحل غرب آفریقا گسترش یافته است. از این منظر مالی و بورکینافاسو «میدان‌های اصلی» مانور این گروه‌ها هستند، جایی که «سال‌ها در چند جبهه‌ علیه نیروهای دولتی و شرکای خارجی‌شان (واگنر/سپاه آفریقا)، شبه‌نظامیان طرفدار دولت و رقبای‌شان در داعش جنگیده‌اند.»

در حال حاضر فراتر از ساحل مرکزی، سواحل غرب آفریقا، از جمله بنین، توگو و نیجریه درگیر ترکش‌های رادیکال‌ها شده‌اند. به نظر می‌رسد هدف استراتژیک القاعده بی‌ثبات کردن رژیم‌های نظامی ساحل – به ویژه در مالی و بورکینافاسو – با هدف ایجاد ناآرامی‌های مردمی یا کودتاهای داخلی است که می‌تواند منجر به تغییر رژیم شود.

چنین تغییری می‌تواند به طور بالقوه دولت‌هایی را به قدرت برساند که تمایل بیشتری به برآورده کردن خواسته‌های این گروه داشته باشند.

با این حال، بزرگترین چالش پیش روی القاعده رادیکال‌های رقیب مستقر در استان ساحل باشد؛ جایی که داعش خیمه‌اش را پهن کرده است. درگیری‌ها بین شبه‌نظامیان رادیکال به یکی از ویژگی‌های اصلی درگیری‌هایی تبدیل و ساحل و غرب آفریقا را به ویرانه‌ای بدل ساخته است. در نیجریه، بوکوحرام مرتبا با یک جناح منشعب از خود که با داعش مستقر در استان غرب آفریقا (ISWAP) هم‌سو است، درگیر است. به باور گروهی چنین درگیری‌هایی پیچیدگی جنگ شورشی ترکیبی و نامتقارن را با پویایی جامعه‌شناختی و ژئوپلیتیکی غیرقابل رمزگشایی که در منطقه مرکزی ساحل در حال آشکار شدن است را نشان می‌دهد. این الگوی جدید درگیری باید با توجه به ظهور داعش در منطقه مرکزی گورما جدی گرفته شود.

جبهه سایبری

نیروهای رادیکال رقیب فقط در میدان نبرد نیستند. القاعده و داعش با کمپین‌های آنلاین پیچیده، با استفاده از رسانه‌های اجتماعی و سرویس‌های پیام‌رسان برای گسترش ایدئولوژی خود و نمایش پیروزی‌هایشان، به پیشروی ادامه داده‌اند.

در حالی که داعش به خاطر استراتژی‌های سایبری پیشرفته، که اکنون شامل استفاده از هوش مصنوعی نیز می‌شود، شهرت یافته، القاعده اساسا برای اولین بار تاکتیک‌های رادیکال را دهه‌ها قبل وارد عصر اینترنت کرد. امروزه، القاعده این سنت را از طریق طیف وسیعی از حساب‌ها در تیک‌تاک، فیس‌بوک و سایر پلتفرم‌ها و همچنین شبکه‌های اختصاصی خود، به ویژه بنیاد رسانه‌ای الزلاقه، ادامه می‌دهد.

لوکاس وبر، تحلیلگر ارشد اطلاعات تهدید در Tech Against Terrorism و پژوهشگر ارشد در مرکز Soufan، به نیوزویک گفت: «از سال 2024، القاعده شورش خود را در مالی با یک کمپین اطلاعاتی پیچیده که در جریانش جنگ دیجیتال، تولید تبلیغات و دستکاری روایت را ادغام می‌کند، تکمیل کرده است.» حال روسیه، کشوری که به خاطر پیشتازی‌اش در جنگ اطلاعاتی شناخته می‌شود، به همین دلیل هدف حملات آنلاین رادیکال‌ها قرار گرفته؛ گروه‌هایی که مسکو را به عنوان یک مهاجم متخاصم به تصویر می‌کشد.

صبور باش و نظاره کن!

در حالی که مبارزه مالی برای عقب راندن شورشیان متجاوز، بحث‌های بین‌المللی را در مورد عقلانیت انتخاب مسکو به جای پاریس و جدایی از جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا (ECOWAS) به نفع اتحاد کشورهای ساحل برانگیخته است، تجربه تمام تلاش‌های خارجی تاکنون، سوالاتی را در مورد امکان شکست کامل القاعده در میدان نبرد را نیز مطرح کرده است.

ظرفیت القاعده به مانند طالبان که توانست بر قدرت خارجی غلبه کند بالا است و این گروه پتانسیل آن را دارد تا با بهره‌برداری از شرایط ناامیدکننده محلی تا حد زیادی در برابر مخالفت‌های جنبشی مصون بماند؛ هرچند این احتمال وجود دارد که این گزاره نتیجه‌ای معکوس داشته باشد.