به گزارش تجارت نیوز، مساله افزایش قیمت بنزین با اظهارنظر نمایندگان مجلس و مصوبه دولت، بار دیگر به صدر اخبار بازگشته است. به تازگی حمید رسایی، نماینده مجلس، با انتشار پستی در شبکه اجتماعی ایکس از احتمال افزایش قیمت بنزین خبر داد.
او نوشت: در حالی که اعضای دولت همواره افزایش قیمت بنزین را تکذیب می‌کنند، بر اساس این مصوبه، هزینه حمل سوخت تا جایگاه‌ها و حق‌العمل جایگاه‌داران به قیمت بنزین افزوده خواهد شد. وی تاکید کرد که با اجرای این مصوبه، قیمت بنزین از هزار و ۵۰۰ تومان به حدود 5 هزار ۵۰۰ تومان افزایش می‌یابد.
این برای اولین بار نیست که یکی از نمایندگان مجلس در خصوص افزایش قیمت بنزین هشدار می‌دهد؛ در جلسه علنی صحن هفته گذشته مجلس نیز امیرحسین ثابتی، نماینده تهران، از احتمال افزایش قیمت بنزین سخن گفته بود.
فارغ از رویکرد و استفاده سیاسی برخی از نمایندگان مجلس از این موضوع اما باید دید ماجرا چیست؟
چارچوب تازه دولت برای اصلاح قیمت بنزین
هیات وزیران در مصوبه‌ای که ۲۷ شهریور به تصویب رسیده و ۱۳ مهر ابلاغ شده، چارچوب تازه‌ای برای اصلاح قیمت بنزین تعیین کرده است. بر اساس این مصوبه، «فاصله قیمتی میان بنزین و گاز سی.ان.جی افزایش می‌یابد تا استفاده از سوخت جایگزین گسترش پیدا کند و وابستگی کشور به واردات بنزین کاهش یابد.»
در بخش دیگر این مصوبه گفته شده است که «مصرف بیش از سهمیه با نرخ بالاتری محاسبه می‌شود؛ اقدامی که به چندنرخی شدن بنزین منجر می‌شود. همچنین از این پس هزینه حمل بنزین و حق‌العمل جایگاه‌داران به طور مستقیم از مصرف‌کنندگان دریافت می‌شود.»
دولت تاکید کرده است که «قیمت بنزین هر سال متناسب با نرخ تورم رسمی کشور افزایش می‌یابد تا اصلاح قیمت‌ها به‌صورت تدریجی انجام شود.»
از دیگر بندهای مهم این مصوبه، تغییر سازوکار سهمیه از «لیتری» به «ریالی» تا پایان آذر سال آینده است؛ به‌گونه‌ای که «اعتبار بنزین در کارت سوخت نه بر اساس حجم، بلکه بر پایه مبلغ تعیین می‌شود.» این تغییر، گامی در راستای آزادسازی تدریجی قیمت بنزین ارزیابی می‌شود.
پیش‌تر مرتضی افقه، اقتصاددان، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز عنوان کرد: «به نظر می‌رسد که در حال حاضر با این ترفند می‌خواهند زمینه را برای افزایش قیمت بنزین فراهم کنند. البته راه‌حل‌های مختلفی در این مدت مطرح بوده است. به عنوان مثال، اختصاص سهمیه بنزین به هر نفر یکی از راهکارها بود که به نظر می‌رسد نتوانستند اعمال کنند. حال به نظر می‌رسد که این مصوبه جدید یک روشی است که به آرامی، یا به زعم خودشان بدون تنش، قیمت بنزین را افزایش بدهند.»
مساله گرانی تولید و زیرساخت‌ها؛ نقطه مغفول افزایش قیمت بنزین
دولت بدون توجه به چرایی گران تمام‌شدن قیمت بنزین فروخته‌شده، دست به راهکارهای قیمتی می‌زند. این در حالی است که برخی از کارشناسان به گران تمام‌شدن تولید در کشور و بی‌ربط بودن این موضوع به گرانی اذعان کرده‌اند.
افقه در ادامه صحبت‌های خود به تجارت‌نیوز گفته بود: «اینکه بنزین، برق، دیگر حامل‌های انرژی یا به طور کلی خدمات دولتی گران تولید می‌شوند، به خاطر ناکارآمدی است. این موضوع تنها محدود به دولت نیست، منظور حاکمیت است چرا که دستگاه قضایی و مجلس نیز همین‌گونه هستند. به دلیل ناکارآمدی‌هایی که ناشی از انتخاب و انتصاب نیروها و مدیرانی است که الزاما شایستگی ندارند، هرگونه تولیدی در کشور و در این ساختار، چه توسط دولت و چه حتی بخش خصوصی انجام شود، گران‌تر از مشابه خارجی آن است.»
به گفته او: «ساختار حاکمیت ناکارآمد است و خدمات و تولید گران تمام می‌شود. حتی همان ناکارآمدی به بخش خصوصی هم منتقل می‌شود. بخش خصوصی هم در حال حاضر کالاهایی را تولید می‌کند که گران‌تر از مشابه وارداتی تمام می‌شود. حتی اگر همان حالا از چین وارد شود و هزینه حمل‌ونقل هم در آن محاسبه شود، باز ارزان‌تر از تولید کالا در داخل است. دلیل این موضوع همان ساختارهای مزاحمی است که بر کل حاکمیت غلبه دارد و باعث می‌شوند که کالاها گران‌تر تولید شوند. هزینه ناکارآمدی و هزینه بهره‌وری پایین نیروهایی که استخدام می‌شوند را هم مردم می‌پردازند. چراکه نیروها هم بر اساس شایستگی انتخاب نمی‌شوند، به طور عمده بر اساس گرایشات سیاسی، فقهی و ایدئولوژیک انتخاب می‌شوند که الزاما توانایی ندارند.»
پیش‌تر محمود اولاد، اقتصاددان، نیز به همین موضوع در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز اشاره کرده بود.
به گفته این اقتصاددان: «در ادبیات اقتصادی، ساختار درون بنگاه و هزینه‌های بنگاه بر قیمت تمام‌شده تاثیری ندارند و قیمت در بازار تعیین می‌شود. وقتی قیمت در بازار تعیین شود، بنگاه می‌تواند تصمیم بگیرد که فعالیت کند یا خیر. همچنین بنگاه تصمیم می‌گیرد که از طریق نوآوری هزینه‌ها را کاهش دهد. موضوع ساختار قیمت‌گذاری در ایران موضوع دیگری است که ارتباطی با قیمت تمام‌شده ندارد. قیمت تمام‌شده در بنگاه‌های مختلف عبارت از هزینه‌های دستمزد نیروی انسانی، نرخ بهره سرمایه، اجاره، مواد اولیه و… است. بنگاه‌ها در این ساختار هزینه، با استفاده از تکنولوژی‌های مختلف و نوآوری‌هایی که در سازمان و تشکیلات یا در خط تولید انجام می‌دهند، می‌توانند به کاهش هزینه کمک کنند.»
اولاد توضیح داد: «در تمام دنیا از نوآوری برای کاهش هزینه تولید استفاده می‌شود چراکه قیمت را بازار تعیین می‌کند و تنها کاری که می‌توانند انجام دهند این است که هزینه تولید را کاهش دهند تا سودآوری کنند. در مورد ساختار هزینه‌ای پالایشگاه‌ها باید گفت اوضاع متفاوت است. در اینجا به دلیل ساختار دولتی یا خصولتی موجود، مشکلاتی نظیر نیروی انسانی مازاد، ریخت‌وپاش‌های فراوان، نبود کنترل بر انبارداری و هزینه‌های انبار بالا و… به وجود آمده است. این بدان معناست که هزینه‌های بنگاه اساسا بالاست. همچنین به دلیل تحریم، نمی‌توان تکنولوژی جدید وارد کرد و با تکنولوژی قدیمی تولید گران‌تر تمام می‌شود. از سوی دیگر، به دلیل رکود اقتصادی و نرخ‌های پایین سرمایه‌گذاری، استهلاک جبران نمی‌شود و ماشین‌آلات روزبه‌روز مستهلک‌تر می‌شوند. در نتیجه، کارایی تولید دستگاه‌ها پایین است.»
قیمت بنزین به دلیل بالا بودن هزینه تمام‌شده نباید افزایش یابد
از اظهارات این دو اقتصاددان باید نتیجه گرفت که عوامل بسیاری انباشت شده‌اند تا هزینه تولید کالا و خدمات در ایران گران تمام شود. درواقع تمامی این موارد بر قیمت تمام‌شده اثر می‌گذارند و باعث افزایش هزینه آن می‌شوند. در نتیجه، از این موضوع نمی‌توان نتیجه گرفت که به دلیل بالا بودن قیمت تمام‌شده بنزین باید قیمت آن نیز افزایش یابد. این دو موضوع به هم ارتباطی ندارند و نباید دو موضوع ساختار بنگاه با ساختار بازار با یکدیگر اشتباه گرفته شوند.
نحوه پالایشگاه‌داری و محاسبه قیمت نفت در بنزین تولیدی از عوامل گران تمام شدن بنزین تولیدی در کشور است
با توجه به فهم موضوع گران تمام شدن بنزین تولیدی در داخل کشور باید به عوامل این گرانی اشاره کرد. به طور کلی می‌توان گفت فرسودگی پالایشگاه‌های کشور و محاسبه نفت خام در تولید بنزین از عوامل گران تمام شدن تولید در کشور است.
ابتدا باید به موضوع فرسودگی پالایشگاه‌ها در کشور پرداخته شود. پیش‌تر محمدرضا جعفری، پژوهشگر محیط زیست و توسعه، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز عنوان کرد: «از میان ۱۰ پالایشگاه کشور، هفت پالایشگاه فرسوده است و به تعمیرات، تغییرات اساسی و تحول تکنولوژیک نیاز دارد.»
زمانی که پالایشگاه‌های کشور فرسوده باشند و روز به روز بهره‌وری آن‌ها کاهش یابد، هزینه تمام‌شده محصولات تولیدی نیز بالا می‌رود. فرسودگی پالایشگاه‌ها و نبود نوآوری منجر به تولید به روش‌های سنتی و با ابزارآلات فرسوده می‌شود. به بیان دیگر، ابزارآلات فرسوده باعث می‌شوند که میزان محصول تولیدی کاهش یابد و به دلیل هزینه بالای تعمیر و استهلاک، این هزینه به کالای نهایی منتقل شود.
پیش از این، ناصر عاشوری، دبیر انجمن کارفرمایی صنعت پالایش نفت کشور، نیز به فرسودگی پالایشگاه‌های کشور اعتراف کرد و در مرداد ماه سال جاری در جمع خبرنگاران اظهار داشت: «دلیل اصلی افزایش حوادث، فرسودگی پالایشگاه‌هاست که نیاز به تعمیرات و به‌روزآوری را بیشتر می‌کند. پالایشگاه‌های روز جهان به بخش رباتیک مجهز شده‌اند اما پالایشگاه‌های ما همچنان با نیروی انسانی و به صورت سنتی کارهای مربوطه را انجام می‌دهند.»
نبود فناوری‌های نوین و به‌روز، منجر به گران تمام‌شدن تولید در کشور می‌شود / هزینه نفت خام در قیمت نهایی بنزین نباید محاسبه شود
باید گفت همین نبود فناوری‌های نوین و به‌روز، منجر به گران تمام‌شدن تولید در کشور می‌شود. وقتی کشور درگیر نبود فناوری، رکود، تورم و تحریم‌های افسارگسیخته است، تمامی این عوامل دست به دست هم می‌دهند که تولید در کشور گران تمام شود.
در کنار این موضوع باید به مبحث محاسبه نفت خام در بنزین اشاره شود. نفت در ایران ملی است و بنا بر اصل ملی بودن نفت، بسیاری از کارشناسان عنوان می‌کنند که هزینه نفت خام در قیمت نهایی بنزین نباید محاسبه شود.
این همان نکته‌ای است که اولاد هم در مورد نحوه محاسبه قیمت بنزین می‌گوید: «پالایشگاه‌ها حق‌العمل کاری می‌کنند. دولت نفت را در اختیار پالایشگاه‌ها قرار می‌دهد و آن‌ها با تبدیل نفت به فرآورده، حق‌العمل دریافت می‌کنند. در گذشته نفت دریافتی را هم در محاسبات لحاظ و از بنزین 30 هزار تومانی صحبت می‌کردند. این در حالی است که این یک موضوع حسابداری است و نمی‌توان در محاسبات قیمت تمام‌شده، قیمت نفت اولیه را اعمال کرد. خوشبختانه این موضوع اکنون جا افتاده است و از بنزین هشت هزار تومانی بدون احتساب نفت خام صحبت می‌شود.»
این در حالی است که این افاق از سوی دولت همچنان در حال اجرایی شدن است. در تصویر زیر برای نمونه گزارش فعالیت ماهانه پالایشگاه تهران آورده شده است.
همان‌طور که از تصاویر مشخص است، نفت خام توسط این پالایشگاه خریداری شده است. به عنوان مثال قیمت هر لیتر نفت خام خریداری شده توسط این پالایشگاه از ابتدای سال مالی تا تاریخ 31 مرداد ماه حدود 26 هزار تومان بوده است. این در حالی است که اگر پالایشگاه‌ها تنها حق‌العمل کاری می‌کردند، نباید موضوع خرید نفت خام در گزارش فعالیت آن‌ها مشاهده می‌شد.
در گزارش فعالیت پالایشگاه تهران مشخص است که قیمت هر لیتر بنزین معمولی اکتان 87، حدود 30 هزار تومان بوده است. باید گفت در محاسبه این مبلغ، علاوه بر ارزش اضافه تولیدی محصول، مبلغ نفت خام و MTBE به عنوان اکتان‌افزا در نظر گرفته شده است.
محاسبه نفت خام در بنزین تولیدی از مواردی است که برخی از کارشناسان آن را از علل گرانی قیمت بنزین می‌دانند.
همت قلی‌زاده، کارشناس انرژی، در سال 1403 در گفت‌وگو با اقتصادآنلاین عنوان کرد: «در سال ۸۶، جهانی‌سازی قیمت نفت خام در داخل شروع شد. پیش از آن، نفت مصرفی در پالایشگاه‌ها هم به رایگان در اختیارشان قرار می‌گرفت. اما از آن زمان و با اقدام محمود احمدی‌نژاد مناسبات فعلی در بخش انرژی حاکم شد. از سال ۸۶ و پس از اقدامات دولت نهم، شرکت ملی نفت، نفت استخراج‌شده را بر مبنای نرخ جهانی در اختیار بنگاه‌ها قرار داد. به همین دلیل در حال حاضر، بیش از ۸۰ درصد هزینه تولید بنزین مربوط به قیمت جهانی نفت خام است.»
او در رابطه با هزینه تمام‌شده تولید بنزین بدون احتساب هزینه نفت اذعان کرد: «بدون احتساب نفت هر لیتر بنزین در پالایشگاه اصفهان ۲۳۰۰ تومان و در پالایشگاه تهران ۱۲۰۰ تومان در سال ۱۴۰۲ بوده است. همچنین میانگین هزینه تولید هر لیتر بنزین در سال گذشته ۲۵۰۰ تومان بوده است. نکته دیگر این است که کارمزد جایگاه‌دار و هزینه تانکر توزیع سوخت هم در محاسبات جزو هزینه نفت خام محسوب می‌شود که البته منابع آن به شرکت پالایش و پخش می‌رسد.»
آن‌طور که از اظهارات قلی‌زاده پیداست، این ابهام وجود دارد که آیا مردم هنگام خرید بنزین، پول نفت ملی را هم باید پرداخت کنند؟
در حسابداری پالایشگاه‌ها، دولت نفت خام را به پالایشگاه می‌دهد تا به فرآورده‌های نفتی تبدیل شوند. از نظر حسابداری، باید ارزش نفت خام در ترازنامه ثبت شود، چراکه جزیی از هزینه تولید است. باید گفت رقم نوشته شده می‌تواند ارزش حسابداری باشد و به معنای پرداخت هزینه واقعی نباشد. اما وقتی صحبت از بنزین 30 هزار تومانی می‌شود و در گزارش فعالیت پالایشگاه‌ها به همین قیمت ثبت می‌شود، نشانی از محاسبه نفت خام در بنزین تولیدی است.
در نهایت صورت‌های مالی پالایشگاه‌ها و اظهارات بیان‌شده تاییدی بر محاسبه نفت خام در قیمت تمام‌شده بنزین است که می‌تواند تحلیل راجع به میزان یارانه را دشوار کند. به بیان دیگر مادامی که موضوع محاسبه نفت خام در قیمت تمام‌شده بنزین محل مناقشه است، نمی‌توان قیمت 30 هزار تومانی را مبنای میزان یارانه دولت به مصرف‌کنندگان قرار داد.
اجبار به واردات و مشکلات صنعت خودروسازی در سمت تقاضا
حال پس از مشخص شدن چرایی گران تمام‌شدن تولید بنزین در داخل کشور و ابهامات موجود در زمینه فرسودگی پالایشگاه‌ها و محاسبه قیمت نفت در هزینه تمام‌شده بنزین در سمت عرضه، باید به بخش تقاضای بنزین نیز پرداخته شود. مساله بنزین تنها گران تمام‌شدن تولید آن در سمت عرضه نیست، بلکه افزایش تقاضای بنزین نیز از مهم‌ترین عوامل افزایش ناترازی بنزین و اجبار به واردات است.
از مهم‌ترین عوامل افزایش مصرف بنزین می‌توان به پرمصرف بودن خودروهای داخلی، کیفیت پایین بنزین تولیدی، افزایش جمعیت و توسعه‌نیافتن حمل‌ونقل عمومی بر اساس نیاز مردم اشاره کرد.
پیش‌تر جلیل سالاری، مدیرعامل اسبق شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، در سال 1403 اعتراف کرده بود: «در کشور روند تولید خودرو افزایشی است، بدون اینکه توجهی بر موضوع بهینه‌سازی مصرف سوخت در خودروها شود. ما باید یک تعادلی بین ورودی و خروجی خودرو داشته باشیم؛ یعنی باید خودروهای بی‌کیفیت را اسقاط کنیم تا این تعادل ایجاد شود. طبیعی است، در شرایطی که هیچ توجهی به موضوع بهینه‌سازی نمی‌شود و مصرف بنزین خودروهای داخلی به طور میانگین دو برابر متوسط جهانی است.»
همچنین پیش‌تر پیمان مولوی، کارشناس اقتصادی، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز عنوان کرده بود: «بنزین در خودروهایی ریخته می‌شود که مصرف سوخت آن‌ها سه تا چهار برابر استاندارد جهانی است. یک قسمت از حلقه افزایش مصرف بنزین خودروهایی هستند که دولت در سال 2018 با ممنوعیت واردات و انحصار کامل، بازار را به دست خودروهای پرمصرف‌تر و بی‌کیفیت داد که مصرف بنزین بالایی دارند. بنزینی که توسط دولت تولید و توزیع می‌شود مبتنی بر استانداردهای روز نیست. بنزین سوپر ارائه نمی‌شود و کیفیت بنزین ارائه‌شده حتی با بنزین کشورهای همسایه مانند ترکیه نیز قابل مقایسه نیست. بنزین تولیدی، به‌ویژه بنزین پتروشیمی، کیفیت لازم را ندارد.»
فرسوده بودن خودروهای داخلی و مصرف بالای بنزین در آن‌ها در کنار کیفیت پایین بنزین تولیدی منجر به افزایش مصرف بنزین شده است
با توجه به موارد بیان‌شده باید گفت مساله فرسوده بودن خودروهای داخلی و مصرف بالای بنزین در آن‌ها در کنار کیفیت پایین بنزین تولیدی منجر به افزایش مصرف بنزین شده است. علاوه بر این موضوعات توسعه نیافتن حمل‌ونقل عمومی و افزایش جمعیت از دیگر عواملی هستند که رشد بی‌رویه مصرف بنزین را رقم زده‌اند.
تقاضای بنزین تابع حمل‌ونقل است و از این رو اگر مصرف بنزین بالاست به طور عمده مربوط به خودرو و کیفیت بنزین است چراکه مردم به طور عمده و با توجه به شرایط اقتصادی موجود، بیشتر مجبور به رفت‌وآمد برای تحصیل یا کار هستند و تقاضای تفریحی حمل‌ونقل بسیار اندک است. از این رو، پایین بودن کیفیت بنزین تولیدی و فرسوده بودن خودروهای داخلی از مهم‌ترین عوامل افزایش مصرف بنزین هستند و این موضوع با گران کردن بنزین برطرف نمی‌شود.
وقتی کیفیت بنزین پایین باشد، همچنان خودرو مجبور است که بنزین را سریع‌تر بسوزاند و مستهلک بودن خودرو این روند را تشدید می‌کند. باید گفت اگر قیمت بنزین افزایش یابد، مردم نمی‌توانند به سمت بهینه‌سازی و خرید خودروهای کم‌مصرف حرکت کنند چرا که مساله ممنوعیت واردات و البته گران بودن خودروها در داخل کشور مطرح است. مردم به طور عمده در سال‌های اخیر به دلیل افزایش تورم داخلی به سمت خرید خودروهای دست دوم حرکت کرده‌اند که بخشی از عمر مفید آن‌ها گذشته است.
به بیان دیگر این مردم نیستند که باید با افزایش قیمت بنزین به سمت کاهش مصرف حرکت کنند، بلکه حاکمیت با سیاست‌هایی که در بخش تولید بنزین و خودرو اجرا می‌کند، نقش‌دهنده به نوع و میزان مصرف بنزین است و بدون دیدن کلان‌روندها نمی‌توان انتظار کاهش مصرف بنزین از طریق افزایش قیمت آن را داشت.
حال در شرایطی که مصرف بنزین به دلیل اقدامات دولت‌ها افزایش یافته است، به ناچار دولت مجبور به تخصیص ارز برای واردات شده است. موضوعی که فشار ارزی به دولت وارد می‌کند. این در حالی است که مردم نباید هزینه ناکارآمدی زیرساخت‌های تولید، صنعت خودروسازی، افزایش جمعیت، پایین بودن کیفیت بنزین تولیدی و… را بپردازند.
افزایش قیمت بنزین همیشه باعث کاهش مصرف آن نمی‌شود
آن‌چه مسلم است نیاز به توجه به طرفین عرضه و تقاضای بنزین در کنار داشتن نگاه اقتصاد سیاسی است. در صورتی که چنین توجهی به مساله بنزین در کشور وجود نداشته باشد، به طور دائم بر راهکارهای قیمتی تاکید می‌شود. این طور نیست که افزایش قیمت کالاها همیشه به کاهش مصرف آن‌ها بینجامد. برای چنین تحلیلی، کشش قیمتی کالا را هم باید در نظر گرفت. وقتی تابع تقاضای بنزین مشتق‌شده از تابع حمل‌ونقل باشد و با وجود افزایش قیمت، تغییری در میزان مصرف مشاهده نشود، باید گفت اساسا از ابتدا تحلیل‌ها اشتباه بوده‌اند و ماهیت کالا و مشکلات زیرساختی درست تشخیص داده نشده‌اند.
برای مطالعه بیشتر گزارش افزایش قیمت راه جبران گران تمام‌شدن تولید بنزین نیست! را در تجارت‌نیوز بخوانید.
