انتقال آب بین‌حوضه‌ای، راه نجات کم‌آبی یا تشدید بحران؟

به گزارش تجارت نیوز، کم آبی معضلی است که به چالشی بزرگ برای بخش‌های زیادی از کشور تبدیل شده است، برای برون رفت از آن راهکارهای مختلفی از جمله انتقال آب بین حوضه‌ای مطرح است.
اما کارشناسان معتقدند این روند آخرین راه حل کم آبی است، باید ابتدا برروی نحوه مدیریت منابع آبی، آموزش استفاده از آب و جلوگیری از هدر رفت منابع اقدام کرد تا کمترین آسیب به منابع آبی کشور وارد شود.
فصل ها نابسامان شده اند، رودها به نهرهای باریک تبدیل شده و رودخانه ها طغیان می کنند، بهار دیگر طراوت گذشته را ندارد گویی دیگر دلش نمی خواهد گیسوانش را در باد رها و بوی خوشش را در فضا پراکنده کند، دیگر درختان زیر اشعه خورشید بهاری نمی درخشند و نسیمی که از کوه های سر به فلک کشیده به دامنه ها می آمد تا تحمل گرمای تابستان را در پایین دست آسان تر کند، دیگر بر طبیعت نمی وزد، ناگهان تابستان می آید، با گرمایی طاقت فرسا، این همان تغییر اقلیم است که فصل ها را جابجا کرده، گویی رشته کار از دست طبیعت خارج شده است.
امسال هم گرمای هوا در کشور بیداد می کند، خورشید با تمام توانش می تابد و گویی قصد دارد هرآنچه را که در زمین است ذوب کند.
بر اساس اعلام مرکز ملی اقلیم، اردیبهشت امسال دمای هوا ۳.۷ درجه بیشتر از رقم نرمال بود، برای همین کولرها زودتر از معمول روشن شدند که به معنای مصرف بیشتر آب و برق است، خبر بدتر اینکه همین مرکز اعلام کرد که تابستان امسال ۱.۵ تا ۲.۵ درجه گرم‌تر از نرمال خواهد بود، این یعنی چالش گرما و مصرف آب استان های خشک را خشک تر و تشنه تر می کند.
اینجاست که مسئولان به فکر چاره می افتند که چگونه این دوره سخت را پشت سر بگذارند و آنرا مدیریت کنند؛ ناگهان کمبود منابع آبی یادشان می آید و در تلاش برای رفع آن به انواع روش ها و طرح ها متوسل می شوند، در این میان ناگهان عده ای دوباره بر طبل یک سری پروژه ها می کوبند که اگر برای مردم آب نشود برای آنها نان می شود.
یکی از این پروژه ها انتقال آب بین حوضه ای است، کسانی که امروزه داد سخن درباره فواید این طرح ها می زنند همان هایی هستند که در گذشته جزو طرفداران پر و پا قرص سد سازی بودند اما حالا که دیگر طبیعت کشور جانی برایش نمانده و توان تحمل ساخت سد جدیدی را ندارد، از این رو به انتقال بین حوضه ای روی آورده اند.
تجربه ای که در بسیاری موارد موفق نبوده است، حداقل در کشور ما که جواب نداده، نمونه آن انتقال آب کوهرنگ از چهار محال و بختیاری به اصفهان است که به عنوان اولین طرح انتقال آب بین حوضه ای در ایران مطرح است که به حدود سال ۱۱۲۰ هجری قمری و زمان شاه عباس صفوی بر می گردد. البته اجرای آن با مرگ شاه عباس متوقف شد و دوباره در سال ۱۳۳۷ به بهره برداری رسید.
بر اساس این طرح، آبی حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر مکعب بر ثانیه از کوهرنگ به اصفهان منتقل و به کشاورزان داده شد، کارشناسان معتقدند مساله این است که امروز برای همان کشاورزان توقع ایجاد شده که باید آب بیشتری برای آنها تامین کنند چون این آب بعد از مدتی تحت تاثیر عوامل مختلف، دیگر جوابگوی نیاز آبی آنها نیست، این روند مشکلات و تبعات اجتماعی زیادی به همراه داشت.
بنابراین هر چه به یک منطقه آب برسانید مشکل برطرف نمی شود بلکه به مرور جمعیت بیشتر می شود و توقع بالاتر می رود، خدا دکتر پرویز کردوانی پدر کویرشناسی ایران را رحمت کند، همیشه می گفت “اگر می‌خواهید استانی را نابود کنید به آن آب بدهید” و همواره در دوره حیاتش با انتقال آب از نقطه ای به نقطه دیگر سخت مخالفت می کرد.
البته نمونه های موفق انتقال آب بین حوضه ای در دنیا وجود دارد که یکی از آنها پروژه انتقال آب جنوب به شمال چین است، این پروژه با انتقال آب از رودخانه‌های یانگ‌تسه و چند رودخانه دیگر به شمال کشور، به تامین آب شرب و کشاورزی در مناطق شمالی کمک کرده است اما نکته مهم این است که جغرافیا و مسائل اجتماعی کشورها با هم متفاوت است.
کارشناسان معتقدند انتقال آب بین حوضه ای آخرین راهکار برای برون رفت از معضل کم آبی است یعنی باید اول همه راه ها از جمله نوسازی شبکه آبرسانی، جلوگیری از هدر رفت آب، آموزش نحوه استفاده از منابع آبی و تغییر کشت های کشاورزی در مناطق کم آب به محصولات کم آب بر طی شود بعد اگر جواب نداد فکر دیگری کرد؛ نه مانند اصفهان که آب برای خوردن ندارند اما برنج و خیار که محصولی آب بر است را کشت می کنند، قطعا این روند جواب نمی دهد حتی اگر تمام منابع آبی کشور را هم به آن منطقه منتقل کنند کم خواهد آمد و بعد از مدتی جوابگوی نیاز آن منطقه نخواهد بود.
یک کارشناس امور منابع آب به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: باید بپذیریم که ایران کشوری خشک و نیمه خشک است، بر این اساس توزیع بارندگی در همه مناطق مختلف است و یکسان نیست، این پراکندگی بارش هم به لحاظ موقعیت جغرافیایی و هم زمانی باعث شده جاهایی آب اضافه داشته باشیم و جاهایی دیگر کم آبی و یا اصلا آب نداشته باشیم و خشک باشند.
یوسف خلج امیر حسینی افزود: در این میان وظیفه بشر و امروز وظیفه مدیریت است که با استفاده از امکاناتی که در اختیار دارد این تعادل را برقرار کند، البته به گونه‌ای که آسیب به محیط زیست وارد نشود و کاری که انجام می دهد پایدار باشد.
وی اظهار کرد: در این راستا یکی از روش ها برای مناطقی که مشکل آب دارند انتقال آب از یک حوضه به حوضه دیگر است، حال این حوضه می تواند دریا باشد یا یک حوضه آبخیز، حتی می‌تواند منابع آبی زیرزمینی باشد که برداشت و بعد به مکانی که کم آب است، منتقل کرد.

انتقال آب بین حوضه ای آخرین راهکار

وی اظهار کرد: اما مساله مهم در این روند این است که اصولا طرح انتقال آب بین حوضه ای کار درستی است یا خیر که باید گفت بر اساس استاندارد جهانی و بحث هایی که کارشناسان مربوطه هم در سازمان ملل و هم مراجعی که در این زمینه فعالیت می‌کنند بر آن تاکید دارند و به عنوان یکی از پیش شرط‌ها لحاظ می‌کنند این است که انتقال بین حوضه ای باید در بدترین شرایط یعنی مرحله آخر انجام شود یعنی شرایطی که دیگر جایگزینی در منطقه نباشد، یعنی شرایط آن منطقه به قدری بحرانی است که امکان تامین منابع آبی برای حفظ بقا در آنجا وجود ندارد و مجبور هستند از یک فاصله و از یک منبع دیگر آب را برای منطقه ای که دچار مشکل است منتقل کنند.
خلج امیر حسینی تاکید کرد: در این روند هم معمولا قید می گذارند به این معنی که عموما طرح های انتقال آب بین حوضه ای را با قید زمان و موقتی بودن در نظر می گیرند، اینطور نیست که همیشه این مشکل را بخواهیم با این روش حل کنیم، حالا ممکن است زمان کمی طولانی تر شود اما این قید برای این گذاشته می شود که مدیران آن منطقه به فکر پیدا کردن چاره، اصلاح الگوی مصرف و راه‌های درست مصرف آب باشند نه اینکه حالا ببیند یک منبعی در اختیارشان قرار گرفته آنها هم بی محابا از آن استفاده کنند، تا آنهم تمام شود و دوباره روز از نو روزی از نو، متاسفانه این روندی است که امروزه حکمرانی آب کشور در پیش گرفته و به عنوان مسکن و راهکاری مقطعی به دنبال آرام کردن درد است و نه درمان و رسیدن به راه حل درست، که باید به این مساله به طور جدی فکر کرد.
وی ادامه داد: گروهی که تا پیش از این سنگ سدسازی را به سینه می زدند اکنون که دیگر شرایط اقلیمی کشور برای سدسازی جواب نمی دهد به سمت طرح های انتقال آب بین حوضه ای کشیده شدند، البته همین گروه مدتی هم شعار آبهای ژرف را سر می دادند که آنهم به نتیجه نرسید، اکنون به بحث انتقال بین حوضه ای روی آوردند، در این روند به بهانه حل مشکلات مردم یک جریان جدیدی برای خود ایجاد کردند، البته شاید من اشتباه می کنم اما شواهد این را نشان می دهد.

تاخیر عجیب در اتمام پروژه ها

این کارشناس منابع آبی گفت: اول باید ببینیم انتقال بین حوضه ای چه الزاماتی دارد و مهم این است که آیا آن الزامات توسط مسئولان وقت وزارت نیرو یا هر نهاد دیگری از جمله سازمان حفاظت محیط زیست یا بخش‌های دیگر دولتی لحاظ شده است یا خیر، حالا هم که پروژه انتقال آب از دریای عمان به فلات مرکزی مطرح شده و گفته می شود قرار است به ۱۷ استان از جمله تهران آبرسانی کند، البته درباره این پروژه هم اطلاعات جامعی در دسترس نیست، سوال مهم این است که اصلا مطالعات جامعی صورت گرفته است؟ اگر گرفته نتایج آن کجا است.
وی به هزینه بالای اجرای این گونه طرح ها اشاره کرد و گفت: به عنوان مثال گفته می شود انتقال آب دریای عمان به خراسان به ازای هر متر مکعب حدود چهار یورو هزینه دارد، با توجه به شرایطی که در مراحل انجام پروژه ها در کشور شاهد هستیم آیا این روند درست است؟ حداقل من به عنوان شخصی که بیش از ۳۰ تا ۳۵ سال درگیر پروژه‌های مختلف مطالعاتی بعضا اجرایی در کشور بودم، ندیدم پروژه ای در بخش دولتی بر اساس زمان پیش‌بینی شده انجام شود، تقریبا عموم پروژه‌های دولتی متاسفانه به دلایل مختلف از جمله سوء مدیریت، عدم تخصیص منابع مالی تا مسائل مختلف اجتماعی و محیطی تاخیرهای عجیب غریبی دارند، یعنی در حد چندین سال و بعضا چند ده سال طول می کشند که این روند می تواند از لحاظ اقتصادی ضررده باشد که معمولا این بخش در پروژه ها لحاظ نمی شود.
خلج امیر حسینی تاکید کرد: این گونه پروژه ها علاوه بر خسارات محیط زیستی، به سرمایه گذاری هنگفتی نیاز دارند، بعد از آن هزینه نگهداری، تعمیر و به روزرسانی تاسیسات نیز بسیار بالا است از این رو همواره به عنوان آخرین راه حل مطرح می شود.
وی در پاسخ به اینکه اگر قرار باشد آب دریای عمان به تهران منتقل شود باید مسافتی بین سه تا چهار هزار کیلومتر لوله کشی صورت گیرد و چون به روش ثقلی ممکن نیست باید پمپاژ شود که به انرژی زیادی نیاز دارد، این انرژی چگونه تامین خواهد شد گفت: قطعا این حجم لوله کشی به محیط زیست مسیر آسیب زیادی وارد می کند، علاوه بر این، اکنون با مشکل ناترازی انرژی مواجه هستیم در این صورت چگونه می توان برق مورد نیاز این حجم پمپ را تامین کرد؟ حال اگر شرایط انرژی در آینده به همین صورت باشد این پروژه بدون استفاده باقی می ماند، هم اینکه طولانی بودن اجرای این پروژه ها هزینه های هنگفت و مضاعفی را ایجاد می کند.

مسائل اجتماعی پروژه های انتقال بین حوضه ای مد نظر قرار گیرد

وی اظهار کرد: در کنار مسائل اقتصادی این گونه پروژه ها ، مسائل اجتماعی هم باید مد نظر قرار گیرد و در این گونه پروژه ها لحاظ شود، چون در مسیر باید یک سری تاسیسات ساخته شود که به مکان نیاز دارند از این رو زمین های مورد نیاز باید تملیک شوند که در این صورت ممکن است عده ای مجبور به مهاجرت شوند، یک سری خسارت‌هایی به مردم وارد می شود که آسیب‌های روحی، اجتماعی و محیط زیستی در پی دارد که نمی دانم همه اینها در مطالعه طرح دیده شده یا خیر، تخریب محیط زیست و حتی از دست رفتن کیفیت آب و آلودگی آن هم مطرح می شود.
خلج ادامه داد: وقتی آب شیرین می شود در مسیر حتی اگر در لوله هم باشد، تماسی که با بدنه لوله می گیرد امکان آلوده شدن آب وجود دارد، یا تماس با هوا تبخیر آنرا بالا می برد و کیفیت آب را تحت تاثیر قرار می دهد، این مواردی است که باید در این طرح ها دیده شود، یا اینکه آب را از یک محیط به محیط دیگری منتقل می کنند که در این صورت شرایط محیط جدید را به هم می زند یا برای اهالی آن منطقه انتظار ایجاد می کنند، کاری که در اصفهان انجام شد که به عنوان اولین طرح انتقال آب بین حوضه ای در ایران نیز محسوب می شود، این طرح به حدود سال ۱۱۲۰ هجری قمری در زمان شاه عباس صفوی می گردد که در آن زمان آب کوهرنگ از چهارمحال و بختیاری به اصفهان منتقل شد.
وی افزود: در این فرایند، آبی حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر مکعب بر ثانیه منتقل و به کشاورزان در اصفهان داده شد که اکنون برای کشاورز آن منطقه توقع ایجاد شده است، در واقع بعد از مدتی تحت تاثیر عوامل مختلف، دیگر آن میزان آب جوابگوی نیاز آبی کشاورزان نخواهد بود، مردم انتظارات بیشتری دارند حال این انتظارات بیشتر را چگونه می توان جواب داد؟ یعنی به جای اینکه بیاییم مشکلات را ریشه ای حل کنیم و اینکه بپذیریم اصفهان یا یزد یک منطقه خشک است و متناسب با منطقه خشک و شرایط اقلیمی آن اشتغال ایجاد کنیم، آمدیم ۴۰۰ تا ۷۰۰ کیلومتر دورتر با هزینه ای هنگفت آب را انتقال دادیم و اکنون به شدت مورد انتقاد همان مردم استفاده کننده قرار گرفته است.

جزیره‌ای عمل می‌کنیم

این کارشناس منابع آبی گفت: اینها مواردی است که توجیه ندارد یعنی نیاز به بخش حکمرانی و پایش سرزمینی مناسب و درست دارد، متاسفانه جزیره‌ای عمل می‌کنیم، تلاش می شود مشکلات به صورت موضعی و مقطعی حل شود، شاید برای یک سال یا ۱۰ سال آن مشکل کمی فروکش کند اما از کنار آن دهها و صدها مشکل دیگر برای مردم به وجود می آید و بعد هم کسی پاسخگو نیست.
وی تصریح کرد: یک اشکال عمده ای که در این گونه پروژه‌ها وجود دارد این است که هیچ پروژه ای بعد از اتمام ارزیابی و پایش نمی شود و نقاط ضعف و قوت آن مورد بررسی قرار نمی گیرد تا حداقل برای پروژه های بعدی از آن درس گرفت، به عنوان مثال آب را از کوهرنگ چهارمحال و بختیاری به یزد منتقل کردند بعد از آن دهها کارخانه فولاد و سرامیک سازی بنا کردند، در حالیکه برای هر تن فولاد حدود ۲۵۰ متر مکعب آب نیاز است، این روند اعتراضات زیادی به همراه داشت اما در پروژه انتقال آب عمان به فلات مرکزی و ۱۷ استان باز هم استان یزد در صدر این طرح قرار دارد، بهتر است یک بار برای همیشه قبول کنیم که آب نیست بنابراین صنایع در کنار دریا اجرا شوند نه اینکه آب را به کنار صنایع ببریم، چه لزومی دارد که کارخانه های آب بر مانند فولاد، سیمان و سرامیک سازی و خیلی از صنایع آب بر دیگر را در مناطق خشکی احداث کنیم که حتی به آب شرب خود محتاج هستند.
وی تاکید کرد: در روند انتقال آب بین حوضه ای باید شرایط مردم مبدا مورد توجه قرار گیرد، به عنوان مثال آب را شیرین و سپس هزاران کیلومتر آنطرف به مثلا تهران ، اصفهان، یزد و یا مشهد منتقل می کنیم، مردم آن منطقه قطعا اعتراض می کنند که البته هم این اعتراض به حق است، کشور باید یک طرح جامع داشته باشد و توزیع امکانات برای همه مردم یکسان باشد، هم برای آنانی که در تهران هستند و هم کسانی که لب مرز زندگی می کنند، نباید اینطور باشد همه امکانات در جایی که قدرت حاکم است، متمرکز شود.

راهکارهای گذر از کم آبی

خلج درباره راهکارهای گذر از کم آبی گفت: ابتدا اینکه باید از وضعیت منابع آبی و شرایط کشور یک پایش درست داشته باشیم، متاسفانه در گذر زمان به ویژه در ۵۰ سال گذشته با مسائل به حدی مقطعی برخورد کردیم که یک انباشت پیچیده از مشکلات در هم تنیده را به وجود آوردیم، به عنوان مثال می گوییم که مثلا انتقال آب صورت نگیرد در این صورت ممکن است بحث اشتغال آن بخش دچار اختلال شود، بنابراین دولت باید بپذیرد و عزمش را جزم کند تا برای همیشه مشکل را به صورت علمی و صحیح برطرف کند، اینطور نباشد که آب به منطقه ای منتقل کنیم و بعد از مدتی جمعیت آن منطقه افزایش می یابد و دوباره نیاز به آب بالا می رود، این روند دایره وار ادامه دارد.
وی گفت: تمام این کارها در حالی انجام می شود که مدیر عامل آب و فاضلاب اعلام کرده که در شبکه آبرسانی ۳۵ درصد آب به حساب نیامده داریم، یعنی آبی که با هزینه های بسیار تصفیه و وارد شبکه می‌ شود به علت شکستگی، فرسوده بودن شبکه و بعضا انشعاب های غیر قانونی، ۳۵ درصد آب تصفیه شده از شبکه خارج می شود یعنی هدر می رود، این رقم بسیار بالایی است.
کارشناس منابع آبی گفت: گفته می شود که رقم ۲۱ هزار میلیارد تومان برای کنترل یک درصد از این نشستی و فرسودگی نیاز است تا شبکه بهسازی شود، این رقم در مقابل هزینه هایی که برای پروژه انتقال آب از دریا در نظر گرفته می شود بسیار ناچیز است، دولت باید دنبال طرح هایی برود که ماندگار و متناسب با توسعه پایدار باشد.
وی تاکید کرد: نیاز به یک اقدام جامع و عاجل وجود دارد، اولاً از توسعه بی‌رویه کلانشهرها از جمله تهران جلوگیری شود، اینکه مرتب جواز ساخت و ساز می دهند و از طرف دیگر می گویند آب نداریم، اینها تعارض منافع است، اکنون شاید ۱۵ یا ۱۶ طرح و برنامه برای موضوع آب از طرف دستگاه‌های بالادستی از جمله مقام معظم رهبری تا مجمع تشخیص مصلت نظام، مجلس، وزارت نیرو و شورای عالی آب تدوین شده است، مانند طرح سازگاری با کم آبی و طرح تعادل بخشی آب زیرزمینی، سوال این است که این طرح ها به کجا رسیدند؟ مثلا وزارت نیرو اعلام می‌کند میزان برداشت ما از آب‌های زیرزمینی ۴۱ میلیارد مترمکعب در سال است و برای اینکه به تعادل برسیم باید ۳۰ درصد از آن کاسته شود، در حالیکه در عمل نه تنها ۳۰ درصد کم نمی شود بلکه می بینیم که ۱۱ میلیارد متر مکعب هم برداشت مازاد صورت می گیرد.
خلج افزود: یا اینکه مدام می شنویم که مجوز حفر چاه صادر می کنند، با این روند آب را از دل زمین بیرون می کشند و به دنبال آن پدیده فرونشست رخ می دهد، زمین های کشاورزی متروکه و ابینه آسیب می بیند، از طرفی جهاد کشاورزی مرتب به وزارت نیرو فشار می آورد که می خواهیم مثلا در فلان محصول خودکفا شویم پس باید به ما آب و یا مجوز حفر چاه بدهید، بیاییم قدرت نه گفتن داشته باشیم، تمام این مسائل به هم پیچیده اند و اما ما همچنان جزیره ای عمل می کنیم.
وی ادامه داد: جرات داشته باشیم و به وزارت صمت بگوییم حق نداری مجوز احداث کارخانه را در مکان هایی که آب ندارند صادر کنید، بیش از ۲ هزار و ۱۰۰ کیلومتر ساحل فقط در جنوب کشور داریم که بهترین مناطق برای احداث صنایع آب بر هستند، اما عده ای برای تبلیغ ، یک سری کارهایی انجام می دهند که هم به ضرر محیط زیست و هم زندگی انسان ها تمام می شود.
این کارشناس منابع آب تصریح کرد: نه سازمان محیط زیست توان مقابله و برخورد دارد، نه وزارت نیرو و نه نهاد دیگر، متاسفانه در این شرایط واقعا نمی شود برای منابع آبی آینده خوبی متصور شد مگر اینکه طرح جدیدی ارائه و با قدرت اجرا شود.
وی گفت: کلام آخر من این است که طرح انتقال آب بین حوضه ای طرحی است که انجام نشده، شکست خورده است، تصور کنیم تمام منابع تامین و طرح اجرا شود، سوال این است که بحث هزینه تعمیر، نگهداری و تامین آن چگونه فراهم می شود، الان که گفته می شود در شرایط ناترازی هستیم، چگونه باید انرژی مورد نیاز تامین شود، تجربه ثابت کرده هر نقطه ای که انتقال آب صورت گیرد نتیجه ای جز نابودی و از بین رفتن سرزمین مبدا ، مسیر و گاها مقصد ندارد.

منبع: ایرنا