به گزارش تجارت نیوز، در سالی که گذشت، نه‌تنها بذر امیدی در زمین اقتصاد دیجیتال ایران کاشته نشد، بلکه حتی همان جوانه‌های ضعیف نیز زیر فشارهای داخلی و خارجی پژمرده‌تر شدند. تلاش رگولاتوری برای بسترسازی و تزریق امید و سرمایه در مقابل جریان‌های منفی و مخالف، ناکافی و کم‌کیفیت تلقی شد.
برخی از استارتاپ‌ها در سال گذشته برای بقا تلاش کردند و برخی از این ماراتن پرفشار بازماندند. اکوسیستم استارتاپی کشور زمانی نماد پویایی و امید نسل جوان بود، حالا میان بی‌ثباتی تصمیم‌گیری و انسداد مسیرهای بین‌المللی در بیابان قرار گرفته است. نوآوران ایرانی، به جای رقابت سالم، برای بقا در برابر موانع ساختاری، ضعف‌های قانون‌گذاری و قانون‌گذاران و فیلترینگ دست‌و‌پا می‌زنند.
در سطح سیاست خارجی، اما نشانه‌هایی از تحرک دوباره دیده می‌شود. زمزمه‌های بازگشت به میز مذاکره با آمریکا، بحث‌های غیررسمی در حاشیه نشست‌های منطقه‌ای، و سیگنال‌های متناقض از تهران و واشنگتن، بار دیگر افکار عمومی را با این پرسش روبه‌رو کرده است که آیا توافقی از جنس برجام در راه است؟ و اگر چنین است، چه تأثیری بر آینده اقتصادی کشور، به‌ویژه حوزه استراتژیک اقتصاد دیجیتال خواهد گذاشت؟
واقعیت این است که در سال ۱۴۰۳، بیش از همیشه، پیوند سرنوشت استارتاپ‌های ایرانی با سیاست خارجی کشور مشهود شد. هرچند دولت تلاش کرد تصویری از حمایت از فناوری و نوآوری ارائه دهد، اما فقدان سیاست‌های مدون، انجماد بودجه‌ها و استمرار محدودیت‌های ارتباطی، باغث شد این تلاش‌ها هنوز برای به ثمر رسیدن به زمان احتیاج داشته باشند؛ درحالی که زمان رقابت بسیار محدود است. کشورهای پیشران تکنولوژی در حال گذار از پیچ انقلاب صنعتی هستند. همسایگان ما با سرمایه‌‌گذاری‌های کلان خود را به این جریان وصل کرده‌اند. ایران با وجود بنیه علمی نسبتا قدرتمند، از ضعف عملی جدی در این حوزه برخوردار است.
جاماندن از انقلاب صنعتی چهارم و نوک پیکان نوآوری می‌تواند تکرار خاطرات تلخ قبلی را به همراه داشته باشد. در این میان اما رقابت در حوزه هوش مصنوعی و تکنولوژی، اولویت اصلی سیاست‌گذاران ایرانی نیست. در حالی که کشور با بحران‌های مختلفی مانند بحران انرژی روبه‌رو است.
تجارت‌نیوز اخیرا در گزارشی اختصاصی به بررسی تاثیر بحران ناترازی برق در قطعی اینترنت و اقتصاد دیجیتال پرداخت که شما می‌توانید این گزارش را با عنوان «بی‌برقی در تابستان و تراژدی از کار افتادن اینترنت/ به‌خاطر یک مشت باتری!» مطالعه کنید.
حالا که سال ۱۴۰۴ آغار شده است، این پرسش اساسی مطرح است که در صورت تداوم فشارهای داخلی و خارجی، کسب‌وکارهای نوآور ایرانی چگونه می‌توانند برای بقا و توسعه آماده شوند؟ آیا هنوز می‌توان به فرصت‌های پنهان در دل بحران امید بست؟
در پاسخ به این پرسش‌ها، سراغ رضا غیابی، مشاور مدیریت و استراتژیست حوزه کسب‌وکار رفتیم تا از او درباره نسبت مذاکرات ایران و آمریکا با آینده اکوسیستم استارتاپی کشور، و سناریوهای محتمل پیش رو بشنویم.
***
اگر مذاکرات زودتر آغاز می‌شد، هزینه کمتری برای مردم ایران داشت/ حتی بازگشت صرف به ادبیات دیپلماسی و گفت‌وگو، بدون دستیابی فوری به توافق، می‌تواند تأثیر مثبتی بر اکوسیستم استارتاپی ایران داشته باشد
*نسبت اکوسیستم استارتاپی کشور با مذاکرات ایران و آمریکا چیست؟ سناریوهای مختلف چه تاثیری بر این اکوسیستم دارند؟
اگر این مذاکرات زودتر آغاز می‌شد، هزینه کمتری برای مردم ایران داشت و طرف ایرانی در موقعیت بهتری برای تضمین منافع ملی قرار می‌گرفت.
با این حال، حتی بازگشت صرف به ادبیات دیپلماسی و گفت‌وگو، بدون دستیابی فوری به توافق، می‌تواند تأثیر مثبتی بر اکوسیستم استارتاپی ایران داشته باشد. تجربه فشار حداکثری در سال‌های اخیر نشان داد که با خروج سرمایه‌گذاران بین‌المللی و محدود شدن روابط اقتصادی، شرکت‌های نوآور ایرانی به سمت رانت، انحصار، و مدل‌های ناسالم اقتصادی سوق پیدا کردند. در بازارهای بسته، موفقیت به‌جای نوآوری و رقابت، متکی بر روابط و امتیازهای غیررسمی می‌شود.
اکوسیستم استارتاپی، همچون یک موجود زنده به «ادبیات جهانی» نیاز دارد: مفاهیمی چون شفافیت مالی، استانداردهای سرمایه‌گذاری، رقابت آزاد، و بازارهای باز. مذاکرات احتمال ورود دوباره این گفتمان‌ها را به اقتصاد ایران زنده می‌کند. ثبات نسبی، کاهش نااطمینانی، و امکان بازتعریف کانال‌های ارتباطی با سرمایه‌گذاران منطقه‌ای، اولین تاثیرات سناریوی بهبود روابط خواهند بود.
اگر دولت در سال‌های گذشته با جدیت بیشتری از استارتاپ‌های صادرات‌محور حمایت کرده بود، امروز این صنعت می‌توانست به عنوان ابزار مذاکره‌ای علیه تحریم‌ها استفاده شود
در عین حال، باید توجه داشت که اقتصاد دیجیتال برای ایران صرفاً یک ابزار اقتصادی نیست؛ بلکه یک اهرم استراتژیک در سیاست خارجی نیز می‌تواند باشد. اگر دولت در سال‌های گذشته با جدیت بیشتری از استارتاپ‌های صادرات‌محور حمایت کرده بود، امروز این صنعت می‌توانست به عنوان ابزار مذاکره‌ای علیه تحریم‌ها استفاده شود. به عبارتی، اقتصاد دیجیتال می‌توانست به “واسطه‌ای برای نفوذ نرم” ایران تبدیل شود.
تغییری در نگاه دولت به اقتصاد دیجیتال مشاهده نشده/ دولت همچنان فاقد یک رویکرد مشخص در حوزه اقتصاد دیجیتال است
*آیا از آذرماه ۱۴۰۳ تاکنون تغییری در نگاه دولت به اقتصاد دیجیتال یا استارتاپ‌ها مشاهده شده است؟
خیر. تغییر معناداری مشاهده نشده. آزادسازی واتساپ، اگرچه از نظر روانی قابل توجه بود، اما از نظر سیاست‌گذاری، اقدامی نمایشی و ناکافی بود. دولت همچنان فاقد یک رویکرد مشخص در حوزه اقتصاد دیجیتال است.
به‌عنوان مثال:
• بودجه‌های حمایتی مصوب در حوزه اقتصاد دیجیتال همچنان کمتر از ۰.۵ درصد بودجه کل کشور است. (منبع: لایحه بودجه ۱۴۰۳)
• هیچ سند اجرایی مشخصی برای توسعه صادرات خدمات دیجیتال منتشر نشده. حتی سند تحول دیجیتال هم بیشتر شعاری باقی مانده.
• شاخص آزادی اینترنت ایران در سال ۲۰۲۴ در رتبه‌بندی Freedom House همچنان در دسته “Not Free” قرار دارد.
• شاخص جذب سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری اطلاعات طبق گزارش UNCTAD در سال ۲۰۲۳ در مقایسه با ۱۰ کشور منطقه در رتبه آخر بوده‌ایم.
از طرف دیگر، هنوز سیاست‌گذاران به جای استفاده از نهادهای تخصصی، تصمیم‌گیری‌های اقتصادی را بر اساس توصیه‌های توییتری و نظرات غیرتخصصی اتخاذ می‌کنند. در چنین شرایطی، نه تنها اقتصاد دیجیتال تقویت نمی‌شود، بلکه دولت نزد بازیگران استارتاپی نیز بیش از پیش تضعیف شده است.
سال ۱۴۰۳ پرتنش‌ترین سال اقتصادی و سیاسی ایران در دهه اخیر بود/ بحران انرژی، ناکارآمدی مدیریتی، بی‌ثباتی رگولاتوری، و تداوم تورم مزمن چشم‌انداز بهتری را پیش روی کسب‌وکارها نمی‌گذارد
*آیا کسب‌وکارها در سال ۱۴۰۴ باید انتظار فشار بیشتر را داشته باشند؟ چه راهکاری برای بقا و توسعه آن‌ها وجود دارد؟
متأسفانه بله. سال ۱۴۰۳ پرتنش‌ترین سال اقتصادی و سیاسی ایران در دهه اخیر بود و نشانه‌ها حاکی از تداوم این وضعیت در ۱۴۰۴ است. بحران انرژی، ناکارآمدی مدیریتی، بی‌ثباتی رگولاتوری، و تداوم تورم مزمن، چشم‌انداز بهتری را پیش روی کسب‌وکارها نمی‌گذارد.
اما این فشار به معنی الزاماً مرگ نیست. کسب‌وکارها می‌توانند در سه محور واکنش‌های موثر داشته باشند:
1. اتکا به مشاوران حرفه‌ای و مستقل: بسیاری از تصمیم‌های کلیدی بدون تحلیل و مشورت گرفته می‌شوند. نقش مشاور راهبردی در شرایط بحرانی، به معنای کاهش خطا و افزایش بهره‌وری است.
2. هم‌افزایی درون‌اکوسیستمی: ایجاد ائتلاف‌های حمایتی میان شرکت‌ها، شتاب‌دهنده‌ها، و نهادهای مستقل می‌تواند منابع را به اشتراک بگذارد و اثر بحران را تعدیل کند.
3. تنوع بازار و صادرات خدمات: نگاه صرف به بازار داخل دیگر پاسخگو نیست. کسب‌وکارهایی که بتوانند صادرات دیجیتال یا فعالیت منطقه‌ای را در دستور کار قرار دهند، آینده بهتری خواهند داشت.
هنوز هم فرصت‌هایی برای نجات اقتصاد دیجیتال ایران وجود دارد
*پیش‌بینی کلی شما از فضای داخلی و خارجی برای اکوسیستم استارتاپی کشور چیست؟
در حوزه داخلی ادامه فشل‌بودن حکمرانی، ناکارآمدی در سیاست‌گذاری و احتمال فقدان تحول بزرگ در کوتاه‌مدت را پیش‌بینی می‌کنم. در حوزه خارجی هم معتقدم حرکت از وضعیت قرمز به زرد را خواهیم دید در صورتی که مذاکره‌کنندگان ایرانی با خرد، تدبیر و منافع ملی رفتار کنند.
در مجموع اما فرصت زیادی باقی نمانده. با این حال، هنوز هم فرصت‌هایی برای نجات اقتصاد دیجیتال ایران وجود دارد، به شرطی که تصمیم‌گیری‌ها از سطح شعار و توییت، به عرصه سیاست‌گذاری حرفه‌ای منتقل شود.
اخبار حوزه استارتاپ و فناوری اطلاعات را در صفحه علم و فناوری تجارت‌نیوز بخوانید.
