دستفروشی؛ صدای خاموش فقر در پیاده‌روهای شهر

به گزارش تجارت نیوز، دستفروشی در جامعه ما قبل از اینکه به عنوان یک فرصت شغلی شناخته شود معضلی است که از نگاه مسئولان باید با آن مبارزه کرد. درست همان رفتاری که با کولبری می‌شود. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که در بسیاری از کشورهای دنیا دستفروشی به عنوان اقتصاد خیابانی شناخته و قوانین مدونی برای آن وضع شده است. حتی وقتی صحبت از ساماندهی دستفروشان در کشور ما به میان می‌آید برخی مسئولان با غیرقانونی خواندن آن مانع از ساماندهی می‌شوند. در آخرین اظهارنظر رئیس شورای شهر در مورد ساماندهی دستفروشان مترو و دیگر خیابان‌های شهر تهران با غیرقانونی خواندن این شغل، ساماندهی آن را زیر سوال برده و معتقد است این اتفاق باعث از بین رفتن نظم در مکان‌های عمومی می‌شود.

دستفروشی صدای بلند فقر در جامعه است

در سال‌های اخیر افزایش دستفروشی در کشور نشانه‌ای بارز و واضح از نبردی خاموش با فقر و بیکاری است. بیژن صمدی، جامعه‌شناس شهری و استاد دانشگاه در این باره به تجارت‌نیوز می‌گوید: دستفروشی در کشور ما یک انتخاب نیست بلکه اجباری است که نشان از شکاف طبقاتی و نبود فرصت شغلی در کشور دارد. افزایش تورم، رکود مزمن و تعطیلی واحدهای تولیدی، هزاران نفر را از کار انداخته و به خیابان کشانده است.

او می‌افزاید: وقتی ساختار رسمی اقتصاد نتواند شغل پایدار ایجاد کند، خیابان به کارگاه اضطراری مردم بدل می‌شود. بر اساس برآوردهای غیررسمی، دو تا سه میلیون نفر در ایران از راه دستفروشی امرار معاش می‌کنند؛ عددی که با احتساب خانواده‌هایشان، جمعیت بزرگی از فرودستان شهری را شامل می‌شود.

دستفروش بودن یعنی مقاومت در برابر حذف شدن از جامعه

این جامعه‌شناس شهری اظهار می‌دارد: وقتی فرد احساس می‌کند در ساختار اقتصادی جایی برای او وجود ندارد، خیابان را به پناهگاه بدل می‌کند. دستفروش بودن یعنی مقاومت در برابر حذف شدن از جامعه.

برخوردهای قهری با دستفروشان نه‌تنها نظم نمی‌آورد، بلکه خشم فروخورده‌ اجتماعی را افزایش می‌دهد

سال‌هاست که فیلم‌ها و گزارش‌های متعددی از برخورد مأموران با دستفروشان در فضای مجازی منتشر می‌شود، برخوردهایی که گاه با خشونت بیش از حد و رفتارهای غیر انسانی همراه است. صحنه‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی بازتاب گسترده‌ای دارند و موجی از همدلی عمومی را برمی‌انگیزند.

بیژن صمدی در این‌باره می‌گوید: برخوردهای قهری با این قشر، نه‌تنها نظم نمی‌آورد، بلکه خشم فروخورده‌ اجتماعی را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر اعتماد عمومی نسبت به نهادهای رسمی را از بین برده و باعث افزایش احساس تبعیض و بی‌عدالتی در جامعه می‌شود.

او می‌افزاید: متاسفانه مسئولان ما همیشه برای حل بحران‌ها و مسایل اجتماعی به جای آسیب‌شناسی و بررسی ریشه‌ها به راهکارهایی که تنها صورت مساله را پاک می‌کند، رجوع می‌کنند. همین مساله باعث ترویج خشونت در روابط اجتماعی می‌شود.

این جامعه‌شناس شهری اظهار می‌دارد: وقتی مردم می‌بینند قانون فقط برای ضعیفان اجرا می‌شود، جامعه به سمت بی‌ثباتی عاطفی و اخلاقی می‌رود.

ساماندهی دستفروشان در واقع می‌تواند میان نظم شهری و معیشت فقرا توازن برقرار کند

صمدی در پاسخ به این سوال که آیا واقعا ساماندهی دستفروشان می‌تواند نظم شهری را برقرار کرده و مانع از حذف قهری آنها شود، می‌گوید: قطعا، این همان رسیدن به راهکار حل مشکل به جای پاک کردن صورت مساله است. شاید امروز به دلیل شرایط اقتصادی تعداد دستفروشان در کشور ما به شکل قابل توجهی افزایش پیدا کرده باشند اما در اغلب کشورهای دنیا این مساله به رسمیت شناخته شده و قوانین مشخصی دارد.

او می‌افزاید: ساماندهی دستفروشان در واقع می‌تواند میان نظم شهری و معیشت فقرا توازن برقرار کند. در کشور ما دستفروشان، بخش فراموش‌شده‌ اقتصاد شهری‌اند. مردمی که قانون برایشان مجوزی صادر نکرده، اما خیابان را با امید اشغال کرده‌اند.

ایجاد چارچوب قانونی برای دستفروشان به نظم شهری کمک می‌کند

این جامعه‌شناس با اشاره به مخالفت برخی مسئولان با ساماندهی دستفروشان اظهار می‌دارد: عده‌ای ساماندهی را به معنای قانونی کردن بی‌نظمی می‌دانند. در حالی‌که تجربه‌ی شهرهایی مثل استانبول نشان داده، ایجاد چارچوب قانونی برای دستفروشان، به نظم شهری کمک می‌کند.

بیژن صمدی در پایان تاکید می‌کند: به نظر می‌رسد مخالفت با ساماندهی دستفروشان، ریشه در نوعی نگاه طبقاتی دارد؛ شهری که قرار است «مدرن و زیبا» به نظر برسد، جایی برای چهره‌ فقیر ندارد. در نتیجه، به جای حل مشکل، آن را از میدان دید پاک می‌کنند. فراموش نکنیم دستفروشی صرفاً پدیده‌ای اقتصادی نیست، بلکه نشانه‌ای از بحران اعتماد و احساس بی‌عدالتی است.

دستفروشی از استانبول تا نیویورک

دستفروشی پدیده‌ای صرفاً ایرانی نیست؛ خیابان‌ها در سراسر جهان میزبان کسانی‌اند که برای زنده ماندن یا استقلال مالی به فروش غیررسمی روی آورده‌اند. از بازارهای شب بانکوک تا خیابان‌های نیویورک و میدان‌های رم، دستفروشان بخشی از چهره‌ی اقتصاد شهری‌اند. اما تفاوت در این است که در برخی کشورها، دستفروشی بخشی از «فرهنگ شهری و اقتصاد مردمی» تلقی می‌شود، در حالی که در ایران، هنوز به‌عنوان «بی‌نظمی» یا «تهدید» شناخته می‌شود.

استانبول؛ دستفروشی بخشی از هویت شهری است

استانبول یکی از نمونه‌های قابل‌توجه ساماندهی دستفروشان در خاورمیانه است. در این شهر، دستفروشان به‌عنوان بخشی از هویت شهری شناخته می‌شوند. شهرداری استانبول با ایجاد مجوزهای سالانه و یونیفرم‌های مشخص، هم به نظم شهری دست یافته و هم منبع مالی جدیدی ایجاد کرده است. از منظر جامعه‌شناسی شهری، موفقیت ترکیه ناشی از رویکرد «شهر برای همه» است.

تایلند؛ دستفروشی به‌عنوان صنعت گردشگری

بانکوک، پایتخت تایلند، شاید بهشت دستفروشان جهان باشد. ده‌ها هزار فروشنده خیابانی، غذا، لباس و صنایع‌دستی عرضه می‌کنند و سالانه میلیون‌ها گردشگر را جذب می‌کنند. در تایلند، دولت و شهرداری‌ها نه‌تنها مانع این فعالیت نیستند، بلکه آن را به‌عنوان بخشی از برند گردشگری کشور ترویج کرده‌اند.

ایتالیا و اسپانیا؛ دستفروشی در سایه‌مهاجرت

در کشورهای اروپایی، دستفروشی اغلب به مهاجران اقتصادی تعلق دارد. در شهرهایی مانند رم، مادرید یا پاریس، مهاجران آفریقایی و خاورمیانه‌ای در کنار جاذبه‌های توریستی بساط می‌کنند. دولت‌ها معمولاً با این پدیده به‌صورت «کنترل‌شده» برخورد می‌کنند: نه آن را کاملاً آزاد می‌گذارند و نه به‌طور کامل ممنوع می‌کنند. در ایتالیا، اتحادیه‌هایی از مهاجران تشکیل شده‌اند که با شهرداری‌ها در زمینه‌ی مجوز، مالیات و بهداشت همکاری می‌کنند. اما در اسپانیا، هنوز برخوردهای پلیسی و جریمه‌های سنگین وجود دارد؛ به‌ویژه علیه مهاجران غیرقانونی.

ایالات متحده و آمریکای لاتین؛ اقتصاد خیابانی و قانون‌مندی

در نیویورک، لس‌آنجلس و شیکاگو، هزاران دستفروش در قالب street vendors فعالیت می‌کنند. آنان باید از شهرداری مجوز بگیرند، مالیات بپردازند و استانداردهای بهداشتی را رعایت کنند.

در آمریکای لاتین – مثلاً در مکزیک و کلمبیا – دستفروشی بخش مهمی از اقتصاد غیررسمی است. در شهر مکزیکوسیتی، حدود ۵۰۰ هزار دستفروش فعال‌اند و دولت، مناطق مشخصی برای آنان تعیین کرده است.  در برخی کشورها مانند شیلی، اتحادیه‌های دستفروشان حتی در سیاست‌گذاری شهری مشارکت دارند.