سرنوشت مبهم «سد رنسانس» اتیوپی / وقتی رود نیل به خط مقدم رویارویی‌ها در شاخ آفریقا تبدیل می‌شود؟

به گزارش تجارت نیوز، در تاریخ ۹ سپتامبر اتیوپی «سد بزرگ رنسانس» (GERD) را روی رود نیل آبی افتتاح کرد؛ سدی که به بزرگ‌ترین منبع تولید انرژی برق‌آبی در قاره آفریقا تبدیل خواهد شد. اما برای مردم اتیوپی – میلیون‌ها نفری که با خرید اوراق مشارکت هزینه ساخت آن را تامین کرده‌اند – این سد مفهومی فراتر از یک پروژه در حوزه انرژی دارد. نخست‌وزیر اتیوپی، آبی احمد، در اول سپتامبر اعلام کرد: «این طرح به معنای پایان بی‌اهمیتی ژئوپلیتیک اتیوپی است. جز شکرگزاری به خالق، سخن دیگری ندارم.»

موهبت اقتصادی یا تهدیدی برای شاخ آفریقا

با این حال، شور و شوق آبی احمد همگانی نیست. این سد می‌تواند یک موهبت اقتصادی باشد، اما سال‌هاست که منبع اختلاف میان اتیوپی و مصر و تا حدی سودان شده است. مذاکرات طولانی نتوانسته زمینه را برای توافق درباره تقسیم آب به‌ویژه در زمان خشکسالی هموار کند. در حالی که ساخت این سد می‌تواند به نفع کل منطقه باشد، در حال حاضر بیشتر به‌عنوان تهدیدی تازه برای ثبات در شاخ آفریقا دیده می‌شود؛ منطقه‌ای که همین حالا نیز گرفتار چندین بحران و درگیری است.

از نظر اقتصادی، سد بزرگ رنسانس توان بالقوه‌ای دارد. در صورت فعالیت کامل، می‌تواند نزدیک به ۶ هزار مگاوات برق تولید کند؛ یعنی دو برابر کل تولید برق اتیوپی پیش از ساخت سد. در حال حاضر، تنها حدود ۲۲ درصد از جمعیت ۱۲۲ میلیونی این کشور به شبکه برق دسترسی دارند. این سد همچنین این توان را دارد تا با صادرات برق نیاز میلیون‌ها نفر دیگر را در اتیوپی و کشورهای همسایه محقق سازد.

میدانی برای یکه‌تازی صاحبان صنایع

اکنون تنها ۶ توربین از ۱۳ توربین فعال‌اند، با این وجود اتیوپی سالانه حدود ۱۰۰ میلیون دلار از فروش برق به سودان، کنیا و جیبوتی درآمد دارد. آبی احمد می‌گوید این رقم در آینده به ۱ میلیارد دلار در سال خواهد رسید.

اما این هدف تنها زمانی محقق می‌شود که اتیوپی شبکه انتقال برق را توسعه دهد تا هم خانوارهای بیشتری به برق متصل شوند و هم صادرات افزایش یابد. در حال حاضر، بزرگ‌ترین بهره‌برداران مازاد انرژی سد، شرکت‌های استخراج رمزارز هستند. بیش از دو دوجین شرکت ماینینگ در سال ۲۰۲۴ وارد اتیوپی شدند و مراکز داده آن‌ها، که خطوط اختصاصی‌شان را دارند، امسال نزدیک به یک‌سوم برق کشور را مصرف می‌کنند. این در حالی است که میلیون‌ها شهروند بی‌برق اتیوپی همچنان باید سال‌ها منتظر اتصال بمانند. با سرعت فعلی، شرکت ملی برق پیش‌بینی می‌کند تنها ۲۷ درصد خانوارها تا سال ۲۰۳۰ به شبکه متصل خواهند شد؛ فاصله‌ای چشمگیر با هدف ملی ۹۶ درصدی.

مساله مرگ و زندگی

در عرصه ژئوپلیتیک، سد نگرانی‌های بسیاری ایجاد کرده است. مصر و سودان نگران تاثیر ساخت این سد بر منابع آب خود هستند؛ چرا که بخش عمده‌ای از آب مصرفی‌شان از نیل تامین می‌شود. مصر که هم‌اکنون با کمبود آب مواجه است، بیم دارد سد به ابزاری برای قطع جریان آب تبدیل شود. سودان گرفتار جنگ داخلی نیز امیدوار است با کمک سد کشاورزی خود را گسترش دهد، اما گسترش کشاورزی به معنای کاهش ذخایر آبی خواهد بود که به مصر می‌رسد؛ کشوری که از حامیان اصلی دولت نظامی سودان به شمار می‌رود.

کارشناسان درباره میزان تهدید سد برای مصر اختلاف‌نظر دارند. تاکنون نشانه‌ای از کاهش جدی جریان آب به پایین‌دست مشاهده نشده است. پژوهش اخیر نشان می‌دهد اتیوپی به ندرت قادر خواهد بود آن‌قدر آب نگه دارد که آسیب جدی ایجاد کند. از همین رو تنها در صورت وقوع خشکسالی طولانی، شرایط می‌تواند متفاوت باشد.

با این حال، مصر و اتیوپی از این موضوع برای تحریک احساسات ملی‌گرایانه استفاده کرده‌اند. سیاستمداران اتیوپی مصر را قدرتی استعماری معرفی می‌کنند که تهدیدی برای حاکمیت ملی است. در مقابل، عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر، سد را «مساله مرگ و زندگی» برای کشورش خوانده است. دور اخیر مذاکرات در سال ۲۰۲۳ شکست خورد و هفته گذشته مصر و سودان در بیانیه‌ای مشترک اعلام کردند سد با قوانین بین‌المللی مغایرت دارد و تهدیدی دائمی برای امنیت آبی آنان است.

بحران حاکم در دریای سرخ

افتتاح رسمی سد اکنون لحظه‌ای خطرناک به‌شمار می‌رود. یک دیپلمات غربی پیشین که در مذاکرات حضور داشت در این باره به اکونومیست گفت: «وقتی السیسی این موضوع را مساله مرگ و زندگی جلوه داد، خودش را متعهد به اقدامی علیه آن کرد. پرسش این است: چه اقدامی؟»

گزینه‌های مصر برای مقابله مستقیم با اتیوپی محدود است. حمله به سد – تهدیدی که پیش‌تر مطرح کرده بود – اقدامی بسیار پرخطر است؛ زیرا منجر به سیل فاجعه‌بار در بخش‌هایی از سودان می‌شود. در عوض، به نظر می‌رسد مصر تصمیم گرفته از دشمنان داخلی دولت اتیوپی حمایت کند. گفته می‌شود اخیرا قاهره برای جنبش شورشی فانو در اتیوپی که با دولت آبی احمد می‌جنگد، سلاح ارسال کرده است. همچنین روابط خود با اریتره، همسایه و رقیب اتیوپی، تقویت کرده است.

این وضعیت به‌ویژه در شرایطی خطرناک‌تر می‌شود که اختلاف‌ها درباره آب نیز افزایش یابد. طی دو سال گذشته، آبی احمد آشکارا درباره تمایل خود برای دستیابی به بندری در دریای سرخ سخن گفته است. بسیاری بیم دارند که او قصد حمله نظامی برای بازپس‌گیری بخش‌هایی از سواحل اریتره را داشته باشد؛ مناطقی که اتیوپی در سال ۱۹۹۳ با استقلال اریتره از دست داد. آبی احمد در اول سپتامبر گفت: «دریای سرخ، سی سال پیش در اختیار ما بود. اشتباه از دست دادنش را فردا اصلاح خواهیم کرد.»

نگرانی اصلی این است که در صورت آغاز جنگ، مصر از اریتره حمایت کند و بدین ترتیب آتش بحرانی تازه در منطقه برافروخته شود؛ بحرانی مشابه آنچه سودان را ویران کرده است.