پیدا و پنهان حضور روسیه در شام / چگونه پوتین رد پای خود را در سوریه حفظ کرده است؟

به گزارش تجارت نیوز، هنگامی که هیات تحریرالشام دولت بشار اسد را کنار زد، بسیاری از ناظران مدعی شدند که نفس‌های روسیه در شام به شماره افتاده است. در همان بازه زمانی نشریه اکونومیست هشدار داد که حضور نظامی روسیه در سوریه به نخی وصل است و هر آن ممکن است پاره شود. روس‌ها نیز نگران شدند. اما برخلاف پیش‌بینی‌ها این بازیگر به سرعت پایگاه‌های اصلی‌اش را در سواحل سوریه — تاسیسات دریایی طرطوس و پایگاه هوایی حمیمیم — حفظ کرده و حتی در شمال شرق این کشور مستقر شد. همزمان دیپلمات‌های روس به سرعت رایزنی با حاکمان جدید شام را کلید زدند، از درک سوری‌ها از روسیه به عنوان قدرت بزرگ بهره برده و همچنین از تمایل الشرع برای ایجاد روابط مثبت با تمام دولت‌های خارجی استفاده کردند. رهبران جدید سوریه به نوبه خود رویکرد سازنده‌ای با مسکو در پیش گرفتند و امیدوارند که از روسیه انرژی، گندم، آرای دوستانه در سازمان ملل و احتمالا تسلیحات دریافت کنند.

پشت پرده تداوم حضور روس‌ها در سوریه پسا اسد

در این میان با توجه به کنشگری سایر بازیگران در شام، سایر طرف‌های ذینفع نیز می‌خواهند روسیه حضوری اندک در سوریه داشته باشد. اسرائیل و ترکیه هر دو بر این باورند که می‌توان از نفوذ روسیه برای جلوگیری از قوی‌تر شدن طرف مقابل استفاده کرد. نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) نیز می‌خواهند در صورت خروج آمریکا از شام، روس‌ها را کنار خود داشته باشند تا بتوانند از حمایت مسکو برای خودمختاری‌شان بهره‌مند شوند.

با این همه حضور روس‌ها در شام نگرانی اروپایی‌ها را برانگیخته است. این در حالی است که گروهی در واکنش به هراس غرب مدعی‌اند که حتی اگر کرملین بتواند پایگاه‌های خود را حفظ کند، دیگر بازیگری کلیدی برای شکل‌دهی به سرنوشت سوریه نخواهد بود. روسیه به دلیل درگیری در اوکراین، منابع مالی و نظامی لازم برای انجام این کار را ندارد و توسط کشورهای عرب خلیج فارس، ترکیه تحت فشار قرار دارد.

چگونه کرملین جا پای خود را تثبیت کرد

روابط روسیه با خانواده اسد به دوران جنگ سرد باز می‌گردد، زمانی که حافظ اسد — پدر بشار — جایگاه سوریه را در مدار اتحاد جماهیر شوروی تثبیت کرد. زمانی که بشار در سال 2000 به قدرت رسید، تمایلی برای رابطه با روس‌ها نداشت. او پیش از سفر به مسکو، راهی لندن و پاریس شد. اما یک دهه بعد، زمانی که سوریه درگیر جنگ داخلی شد، روسیه ساختار رهبری بشار اسد را را از تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل حفظ کرد و در نهایت، برای حمایت از او مداخله نظامی در شام را کلید زد.

به نوشته نشریه فارن افرز، مداخله نظامی روسیه و بعد از آن ارائه طرح‌های مختلف برای توافق با شورشیان موجب شد تا کرملین این توان را پیدا کند تا با همه گروه‌های مسلح رایزنی داشته و تجربه به دست آورد. این کشور تنش‌های محلی را حل کرد، ترتیبات امنیتی در سراسر کشور برقرار ساخت و روابطی ایجاد کرد که امروز می‌تواند از آن بهره‌برداری کند. روسیه همچنین با گسترش و ارتقاء تاسیسات طرطوس و حمیمیم حضور نظامی‌اش را در جناح جنوبی ناتو تقویت کرد.

وقتی خیلی زود دیر می‌شود

با حمله روسیه به اکراین، حضور و نفوذ این بازیگر در شام تحت تاثیر قرار گرفت و کمرنگ شد. کرملین تصور می‌کرد قادر است وضعیت سوریه را با تلاش محدود و حضور نظامی کمرنگ حفظ کند. با این همه حمله حماس به اسرائیل معادلات روس‌ها را به هم ریخت و موجب شد تا این کشور گشت‌زنی‌های امنیتی‌اش را در نزدیکی بلندی‌های جولان افزایش دهد. مسکو همچنین استان ادلب، منطقه‌ای که تحت کنترل شورشیان مخالف اسد بود را بمباران کرد تا بدین طریق مانع از پیشروی‌شان شود. اما موفق نشد و دولت بشار اسد سقوط کرد. رفتن اسد در ابتدا نشان از پایان حضور نظامی روسیه در شام داشت اما خیلی زود، یک هیات روسی برای مذاکرات وارد دمشق شدند تا درباره متغیرهایی چون آینده پایگاه‌های روسیه، سرمایه‌گذاری‌ها در میدان‌های گاز و بنادر و کمک به بازسازی سوریه مذاکرات را آغاز کنند. روسیه به دنبال آن بود تا دسترسی به پایگاه‌های نظامی‌اش حفظ شود چرا که در طول سال‌ها طرطوس و حمیمیم به مراکز لجستیکی مهمی برای عملیات‌های این کشور در آفریقا تبدیل شده‌اند.

اهرم روسی

در بهار، روسیه نفت، دیزل و گندم به سوریه ارسال کرد. طبق گزارش رویترز، شرکت روسی گوزناک، که تحت تحریم‌های بریتانیا، اتحادیه اروپا و ایالات متحده قرار دارد قرار است اسکناس‌های جدید شام را چاپ کند. این در حالی است که ارتش جدید سوریه که آموزش‌هایش را بر اساس سیستم‌های شوروی و روسی تعریف کرده، به دنبال آن است تا به تسلیحات روس‌ها دست یابد، چرا که بخش عمده‌ای از سلاح‌هایش در میان رویارویی‌ها با اسرائیل از میان رفته‌اند. این گزاره در کنار این واقعیت که ماهر الشرع، برادر احمد، ارتباطات خانوادگی با روسیه دارد، کمک می‌کند تا حضور نظامی روسیه در شام پسا اسد تبیین شود.

چرایی هم‌صدایی الشرع با پوتین

در شرایط کنونی رهبران جدید سوریه برای تثبیت وضعیت داخلی با چالش‌های بسیاری روبه‌رو هستند. در ماه مارس، شبه‌نظامیان سنی بیش از ۱۰۰۰ نفر را کشته‌اند که بسیاری از آن‌ها علوی بودند. در ژوئیه، صدها نفر دیگر در درگیری‌های بین جنگجویان بدوی و دروزی‌ها در جنوب غربی کشور جان خود را از دست دادند. این در حالی است که اسرائیل منطقه حایل مجاور بلندی‌های جولان را تصرف کرده و حتی زمانی که دو کشور رایزنی‌ها درباره مواضع امنیتی را آغاز کردند، اهدافی در شام را بمباران می‌کنند.

طبیعتا در چنین شرایطی هم‌صدایی با روس‌ها می‌تواند برای رهبران جدید روسیه جهت ایجاد بازدارندگی در برابر اسرائیل قابل اعتنا باشد و در عین حال این پیام را برای غرب مخابره کند که شام میدان دیگری برای بازی در اختیار دارد. با این همه به ادعای فارن افرز اسرائیل برای حمله به سوریه دلایل خاص خود را دارد. این بازیگر الشرع را چهره‌ای رادیکال با نیات مشکوک می‌داند و از نقش روزافزون ترکیه در سوریه و منطقه وسیع‌تر نگران است. ترکیه یک سوریه بسیار متمرکز را می‌خواهد تا آرمان‌های کردهای سوریه برای خودمختاری را سرکوب کند.

اما اسرائیل، خواهان سوریه غیرمتمرکز است تا به باور خود بدین طریق بتوانند بهتر آن را مدیریت کنند. از همین رو ظاهرا رهبران اسرائیل تصور می‌کنند که حضور روسیه می‌تواند کمک کند تا این کشور در مناطق نفوذ تقسیم شود.

ترکیه در جست‌وجوی متحد

ترکیه نیز به دلایلی مشابه به دنبال حفظ نفوذش در شام است. آنکارا حملات جسورانه اسرائیل و تلاش‌های عربستان سعودی در سوریه را با نگرانی رصد می‌کند. در گذشته، ریاض به نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) کمک مالی می کرد و حالا امیدوار است که بتواند از روسیه برای مقابله با اسرائیل استفاده کند.

حمایت از خروج نام الشرع از فهرست چهره‌های تروریستی، تامین سلاح برای ارتش ضعیف سوریه و حمایت از موضع آنکارا در برابر کردهای سوریه بخشی از اهرم‌های آنکارا است. اما شاید نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) بیشتر از دیگران به روسیه وابسته‌اند. این گروه در خطر از دست دادن خودمختاری است زیرا الشرع در تلاش است قدرت خودش متمرکز کند. از همین رو در ماه‌های اخیر، نیروهای دموکراتیک سوریه تعاملات خود را با روسیه افزایش داده تا بر ترکیه و دولت دمشق برتری پیدا کند.

در چنین شرایطی روسیه در طول بهار و تابستان سامانه‌های پدافند هوایی و واحدهای جنگ الکترونیکی را به پایگاه خود در فرودگاه قامیشلی (واقع در منطقه‌ای با اکثریت کرد) اعزام کرده، مسکن‌های خود را برای نیروهایش گسترش داده و حصارهای پایگاه را تقویت کرده است. با وجود همکاری روس‌ها با ترکیه، این کشور در گذشته خواستار حفاظت از حقوق کردها بوده و آمادگی خود را برای میانجی‌گری بین رهبران کرد و دولت مرکزی سوریه اعلام کرده است. اسرائیل، ترکیه و نیروهای دموکرتیک سوریه هر کدام تلاش دارند تا با تکیه بر مانورهای هوشمندانه روسیه در گذشته به اهدافشان دست یابند.

سایه‌روشن شام

پیش‌بینی می‌شود سوریه همچنان ضعیف و تقسیم‌شده باقی مانده و قدرت‌های خارجی برای نفوذ بر دمشق و همچنین برای حوزه‌های نفوذ غیررسمی با یکدیگر رقابت کنند. در این چشم‌انداز سیال، روسیه صرفا یک کنشگر عادی است. چرا که امروز شام با توجه به نبرد در اوکراین می‌داند که برای نیل به حمایت مالی بیش از همه به کشورهای عرب خلیج فارس، ترکیه، ایالات متحده و کشورهای اروپایی کلیدی نیاز خواهد داشت تا روس‌ها.

با این حال اگر روسیه بتواند پایگاه‌های خود را حفظ کرده و در معادلات سوریه نقشی ایفا کند، گام مثبتی برداشته است. اما نفوذ روسیه در سوریه همانند گذشته نخواهد بود. هرچند روسیه پایگاه نظامی خواهد داشت که می‌تواند در آینده از آن برای تداوم عملیات‌های خود در دیگر بخش‌های خاورمیانه و آفریقا استفاده کند، به ویژه زمانی که جنگ در اوکراین پایان یابد. امروز گروه شبه‌نظامی روسی موسوم به «آفریقا کورپس» در حال تثبیت حضور خود در غرب آفریقا است، منطقه‌ای که کرملین آن را مهم می‌داند.