کاغذ ایرانی؛ راه ناتمام خودکفایی یا تکرار اشتباه واردات؟

به گزارش تجارت نیوز، تولید کاغذ در ایران می‌تواند آرزوی هر وطن‌دوستی باشد، مانند دیگر حوزه‌های صنعت که مردم همواره امید دارند که فعال و خودکفا شود. مساله مهم در تولید کاغذ ارزیابی شرایط روز است، وقتی در برق ناترازی وجود دارد و برای تولید کاغذ باید خمیر آن وارد شود، آیا تولید آن در ایران سزاوار است. آیا می‌توان اشتغال‌زایی از یک طرف و پشت‌سر گذاشتن دوره‌های ابتدایی و رسیدن به کیفیت مطلوب در کاغذ را به عنوان فعال کردن کارخانه‌هایی که کاغذ تحریر تولید می‌کنند، قبول کرد؟
مهدی سلیمانی قائم مقام مجمع ناشران انقلاب اسلامی در بخش اول مصاحبه با خبرنگار کتاب ایرنا به اهمیت تولید کاغذ در ایران از زمان امیرکبیر اشاره کرد. به گفته او کاغذی که در ایران تولید می‌شود با اینکه هنوز بهترین کیفیت در جهان را ندارد از کیفیت متوسط جهانی برخوردار است و باید این تولید استمرار داشته باشد تا کیفیت بالا برود.
وی در بخش دوم و پایانی این گفت‌وگو به موارد متعددی در این زمینه اشاره کرد و به طور کلی معتقد است سود تولید کاغذ تحریر زیاد نیست و به همین دلیل بخش خصوصی در این حوزه فعالیت نخواهد کرد. اما سه کارخانه؛ شامل کارخانه مازنداران کارخانه دولتی، زاگرس خصوصی و کارخانه سبز خوزستان که حاکمیتی است، می‌توانند دست‌کم ۳۰ تا ۴۰ از نیاز ناشران را رفع کنند.

آموزش و پرورش در اشتباه بزرگی ۶۰ هزار تن کاغذ وارد کرد

*گفته شده کتاب‌هایی که با کاغذ کارخانه مازندران تولید می‌شد، از کیفیت کمی برخوردار بود، دانش‌آموزان نمی‌توانستند روی آن بنویسند و کاغذ به‌سرعت نابود می‌شد.
متاسفانه آموزش و پرورش به سمت واردات رفت و همه وجوه فرهنگی و مسائل در ارتباط با اشتغال کارگران را نادیده گرفت و کاغذ وارد کرد
من که حامی تولید کاغذ ایرانی هستم برادری دارم که دانش‌آموز است و از کتاب درسی با کاغذ مازندران، استفاده می‌کند از نزدیک کیفیت آن را می‌بینم. آن‌ها که گفته‌اند دقیق نیست.

*آیا راحت بودند، دچار مشکل نشدند؟
بگذارید اینگونه بگویم یکی از دلایلی که کاغذ بالک مورد استقبال قرار گرفت، سبکی و انعکاس کمتر نور آن بود. کاغذ مازندران هم بازتاب نور کمتری دارد و طبیعتا مطالعه آن مطلوب است.
اما وقتی کودکان در کتاب درسی که با کاغذ ایرانی چاپ شده، می‌نویسند نوشته از طرف دیگر مشخص می‌شود؟
سلیمانی: این حرف شما در تضاد با حرفی است که برخی چاپخانه‌داران می‌زنند، آن‌ها اعلام کردند به علت قطر و ضخامت کاغذ جوهر بیشتری مصرف می‌شود. برای مسائل ناظر به چاپ باید گفت‌وگویی جداگانه داشته باشیم که بتوانیم جزئی‌تر صحبت کنیم. تا اینجا پس کارخانه کاغذ مازندران توانست کاغذ مورد نیاز آموزش و پرورش را تامین کند، اما در سال جدید به دلیل دیر بستن قرارداد و زمان کمی که داشتند، قرارداد برای تولید بیش از ۳۰ هزارتن کاغذ بستند و قرار بود باقی کاغذ مورد نیاز را این وزارتخانه وارد کند. آموزش و پرورش در اشتباه بزرگی ۶۰ هزار تن کاغذ وارد کرد در صورتی که نیاز سال تحصیلی حداکثر ۴۵ هزار تن است.
متاسفانه آموزش و پرورش به سمت واردات رفت و همه وجوه فرهنگی و مسائل در ارتباط با اشتغال کارگران را نادیده گرفت و کاغذ وارد کرد.

مدیرعامل کارخانه زاگرس به فکر تاسیس نیروگاه افتاده است

*جز کارخانه مازندران کدام کارخانه کاغذ تحریر تولید کند؟
مدیران ما هنوز به سمت مساله‌های تولیدکنندگان نرفتند و تولیدکننده ما پشت در استاندار مانده است
سلیمانی: یک کارخانه خصوصی، کارخانه و کارگاه متعددی هم داریم اما در این فرصت درباره آن‌هایی که تاثیرگذار هستند، صحبت می‌کنم. کارخانه زاگرس در استان فارس، ۲۰ درصد از تولیدش بر اساس بازیافت انجام می‌شود و کاغذش به مراتب مرغوب‌تر و با کیفیت‌تر از کاغذی است که توسط کارخانه مازندران تولید می‌شود، روند ساخت این کارخانه ۹۰ درصد پیشرفت داشته و بر اساس برنامه‌ریزی که شده بود، قرار بود پاییز ۱۴۰۳ کاغذ کارخانه وارد بازار شود، از اواخر خرداد ۱۴۰۳ تا امروز این کارخانه معطل برق است. حتی مدیرعامل کارخانه به فکر تاسیس نیروگاه افتاده است تا برق را تامین کند، یعنی دولت اهتمامی برای حمایت از تولیدکننده خصوصی ندارد، و مسئولان کارخانه همچنان پشت درهای بسته استانداری، وزارت ارشاد و وزارت صنعت مانده‌اند. این کارخانه کاملا خصوصی است و با توجه به شعار امسال که سرمایه‌گذاری در تولید است، دولت باید به کمک این کارخانه برود.

*به نظر شما چرا دولت به این کارخانه تسهیلات نمی‌دهد؟
به همان دلیل که ما همیشه در کشور ناترازی انرژی داشتیم، اما در دوره‌هایی مدیریت می‌شد. بیش از ۱۰ سال است ناترازی انرژی داریم، مدیران ما هنوز به سمت مساله‌های تولیدکنندگان نرفتند و تولیدکننده ما پشت در اتاق استاندار مانده است.
اگر این کارخانه به ۹۰ درصد تاسیس رسید، تحت نظارت مسئولان دولت قبل بود. مطمئنم آقای سیدعباس صالحی هم به بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی اهتمام دارند و خود را شاگرد ایشان می‌دانند. در سال ۹۸ مقام معظم رهبری تاکید داشتند مساله کاغذ باید حل شود و نمی‌توان گفت زیرساخت نداریم، ماشین‌آلات و زیرساخت وجود دارد، نیاز به کمک دولت وجود دارد تا ۱۰ درصدی که به تولید کاغذ کارخانه زاگرس مانده پیشرفت کند و کاغذ آن وارد بازار نشر شود، بهره این کاغذ را هم کارگر ایرانی، ناشر ایرانی و مخاطب می‌برد، به این دلیل که قیمت متفاوت است.

*چرا ستاد اجرایی فرمان امام (ره) وارد بحث کاغذ شده است؟
جوابش در پاسخ این سوال است که چرا بخش خصوصی روی تولید کاغذ سرمایه‌گذاری نمی‌کند؟ زیرا تولید کاغذ تحریر که در صنعت نشر مصرف می‌شود، سود پایینی دارد، ما یک کارخانه به اسم کاغذ پارس داریم که استفاده می‌شد، اما چرا دیگر کاغذ تحریر تولید نمی‌کند؟ زیرا فکر می‌کند اگر با همان مواد اولیه کالاهای دیگری تولید کند، سود بیشتری خواهد داشت. مهم‌ترین مساله‌ای که موجب شده بخش خصوصی وارد حوزه تولید کاغذ نشود، سود پایین آن است. اگر قرار است دولت جایی مشارکت یا دخالت کند و رقیب بخش خصوصی نشود، یکی از موضوع‌ها، تولید کاغذ است. واقعیت کشور را می‌بینیم، چند نفر در بخش خصوصی وارد این موضوع شده اند؟ تعداد فعالان کم است. زاگرس یکی از کارخانه‌های مورد اشاره من است. دیگر کارخانه‌ها و کارگاه‌ها حجم پایینی در تولید دارند و کاغذهای دیگر، کاغذهایی غیر از تحریر تولید می‌کنند.

دولت با ستاداجرایی فرمان امام (ره) در مسائلی اقتصادی تفاوت‌های زیادی دارند

اینجا که بخش خصوصی کمتر انگیزه دارد دولت و حاکمیت باید پا پیش بگذارد. دولت باید جایی اقدام کند که بخش خصوصی در آن فعال نیست. از همین منظر توجیه دارد که ستاد اجرایی فرمان امام (ره) وارد موضوع شود.
در ایران فناوری تولید کاغذ گلاسه و انواع دیگر وجود ندارد، به این دلیل که کاغذ سوددهی پایینی دارد، بخش خصوصی نمی‌خواهد وارد این موضوع شود و دولت هم نمی‌خواهد به هر دلیل بیش از این وارد شود. ما نیاز داریم بخش حاکمیتی وارد این موضوع شود، دولت با ستاد اجرایی فرمان امام (ره) در مسائل اقتصادی تفاوت‌های زیادی دارند. اینجا توجیه دارد که ستاد اجرایی فرمان امام (ره) وارد مساله شود و قرار نیست تصدی‌گری کند. در همین راستا، کارخانه کاغذ سبز خوزستان در دست احداث است و تا جایی که خبر دارم، ۳۰ درصد پیشرفت داشته و اگر این کارخانه وارد تولید و کاغذ آن وارد بازار نشر شود، خودکفایی قطعی خواهیم داشت و می‌توانیم به تامین کاغذ کشورهای همسایه فکر کنیم.

صنایع فرهنگی در کشور ما متولی ندارد

*مجمع ناشران انقلاب اسلامی هم کارگروهی در حوزه کاغذ راه‌اندازی می‌کند؟
مجمع ناشران انقلاب اسلامی اسفند سال گذشته همایشی با حضور اعضایش برگزار کرد، قبل از همایش عمومی سه کارگروه با موضوع، تاریخ معاصر، حوزه بین‌الملل، کاغذ برگزارشد. یکی از مصوبات در جلسه با ناشران عضو مجمع در حوزه کاغذ این بود که مجمع کارگروهی برای پیگیری تولید کاغذ ایرانی داشته باشد و نخستین جلسه آن در اسفند برگزار شد.

*یعنی در حوزه کاغذ یک کارگروه مجمع، یک کارگروه ستاد اجرایی فرمان امام(ره) و یک کارگروه نهاد اجرایی فعال خواهد بود؟
سلیمانی: کارگروه مجمع برای مجمع است و ناشران عضو مجمع در آن فعالیت می‌کنند و بسته به موضوعات مسئولانی به جلسات آن دعوت می‌شوند. کارگروهی هم دولت دارد و احتمالا با همکاری وزارت صنعت و چند بانک این کار را انجام می‌دهند. ستاداجرایی فرمان (ره) را توضیح دادم، چیزی هم که در دولت وجود دارد، بر این اساس است که صنایع فرهنگی در کشور ما متولی ندارد، نهادی نیست که به آن بپردازد و بنابراین کارگروه‌هایی برای آن ایجاد می‌شود. در دوره قبل آقای محمد مخبر معاون رئیس جمهور در دولت سیزدهم برای اینکه میان وزارت آموزش و پرورش، صنعت و دیگران هماهنگی ایجاد شود، کارگروهی ایجاد کرد که دولت جدید هم دنباله همان کارگروه را ادامه می‌دهد. آقای محمدرضا عارف معاون رئیس جمهور در دولت چهاردهم در نمایشگاه سی‌وششم کتاب اعلام کرد، این است که این کارگروه قرار است دوباره فعال شود.پس تا اینجا درباره سه کارخانه مهم تولید کاغذ در ایران صحبت کردیم، مازنداران کارخانه دولتی، زاگرس خصوصی و کارخانه سبز خوزستان که حاکمیتی است.

دفتر سلولزی در دفتر صنایع منسوجات پوشاک و چرم ادغام شده است

*این روزها فعالیت این کارخانه‌ها و میزان تولید در چه وضعیتی است؟
وزارت صنعت دفتر سلولزی داشت ولی متاسفانه در ساختار جدیدی که تعریف کرده است، حذف شده و بعد از اعتراض‌های متعدد گروه‌های مختلف به این موضوع، اعلام کرد این بخش در دفتر صنایع منسوجات پوشاک و چرم ادغام شده است. این یعنی مساله تولید کاغذ ایرانی کم‌کم از دستور کار دولت خارج می‌شود.

*تولید و واردات کاغذ قبل از دولت سیزدهم در چه شرایطی بود؟
در سال ۹۸ و ۹۹ می‌بینیم بعد از اینکه ارز بالا رفت، قیمت کاغذ هم بالا رفت، زیرا در آن سال‌ها ارز یارانه‌ای چهار هزار و ۲۰۰ تومانی برای واردات کاغذ تخصیص دادند.
کل کاغذی که در سال ۹۸ وارد شد توسط ۱۰ ناشر مصرف شد. یعنی حدود ۹۱ هزار بند کاغذ توسط ۱۰ ناشر مصرف شده است
در آن سال‌ها چند بند کاغذ توزیع شد؟ چیزی که احصای بنده است را می‌توانم اعلام کنم، زیرا در توزیع کاغذ آن سال‌ها بحث‌های متعددی پا گرفته است و فایلی هم منتشر شده است و اعداد و ارقامی در آن اعلام شد.
مجموع کاغذهایی که در سال ۹۸ وارد و میان ناشران توزیع شد حدودا، ۶۳۵ هزار بند بود، این کاغذ میان هزار و ۸۴۳ ناشر توزیع شد، از این تعداد فقط ۴۵۰ ناشر بالای ۳۰۰ بند کاغذ دریافت کردند. یعنی تقریبا هزار و ۴۰۰ ناشر کمتر از ۳۰۰ بند کاغذ گرفتند.
حجم استفاده در سال ۹۸ بر اساس کاغذ وارداتی ۶۰۰ هزار بند بود. چقدر در این تقریبا یک‌سال‌ونیم کاغذ ایرانی مصرف شده است؟ تقریبا ۲۹۰ هزار بند، یعنی ۳۰ تا ۴۰ درصد حوزه نشر داخلی را می‌توانیم با این کاغذ پوشش بدهیم. یعنی عدد قابل توجهی از کاغذ تولیدی در آن سال‌ها توسط ناشران مصرف شده است، عدد ۲۹۰ هزار بند عددی است که ناشران تحویل گرفتند و مصرف شده است، در دوره‌ای این کاغذ مصرف شده است، که ناشران می‌توانستند کاغذ وارد کنند و از بازار آزاد بخرند.
کاغذی که سال ۹۸ و ۹۹ توزیع شد، کاغذ یارانه‌ای بود کاغذی که با ارز یارانه‌ای چهارهزار و ۲۰۰ تومانی تهیه کرده بودند. یعنی در این دو سال ناشر کاغذ را بندی ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار تومان از دولت می‌گرفت در حالی که آن کاغذ در بازار آزاد بین ۵۰۰ تا ۶۵۰ هزار تومان قیمت داشت. این به نوعی توزیع یارانه یا رانت بود. این یارانه به چه کسی رسید؟
در سال ۹۸ هم حدود ۶۳۰ هزار بند کاغذ توزیع شد، و ۴۵۰ ناشر بالای ۳۰۰ بند گرفتند و تقریبا یک هفتم، کل کاغذی که

در سال ۹۸ وارد شد توسط ۱۰ ناشر مصرف شد. یعنی حدود ۹۱ هزار بند کاغذ توسط ۱۰ ناشر مصرف شده است.

*اسامی آن‌ها را دارید؟
دولت می‌تواند درباره این مساله شفاف‌سازی کند، یکی از مطالبات ما این است که دولت این اسامی را منتشر کند. سال ۹۹، حدود ۶۷۰ هزار بند کاغذ توزیع شده است و هزار و ۲۰۰ ناشر کاغذها را دریافت کردند و ۳۹۷ ناشر بیش از ۳۰۰ بند کاغذ مصرف کردند و نکته جالب اینکه ۱۲۳ هزار بند یعنی حدود یک‌پنجم کاغذ وارداتی آن سال به ۱۰ ناشر رسید.
اگر بیشترین رانت را به ناشری که بیشتر مصرف می‌کند، بدهیم، اشتباه است، باید یارانه را هدفمند کنیم
یعنی یارانه‌ ای که برای توزیع عدالت باید مصرف شود، با این دیدگاه مصرف شد که هر ناشری تولید بیشتری دارد، به آن ناشر بیشتر کاغذ ارائه می‌دهیم. فربه را فربه‌تر کردند و ناشرانی که ضعیف بودند کمترین کاغذ را دریافت کردند.
اگر بیشترین رانت را به ناشری که بیشتر مصرف می‌کند، بدهیم، اشتباه است، باید یارانه را هدفمند کنیم. ممکن است این نشر پرمصرف کتابساز باشد، آیا باید به او کاغذ بیشتری داده شود؟ اینکه در نمایشگاه کتاب، کتاب ترجمه بیش از تالیف است، نشان می‌دهد یارانه به مولف نمی‌رسد. ما هزینه می‌کنیم، ولی حاضر نیستیم این یارانه را هدفمند کنیم.

اطلاعات سال ۹۸ و ۹۹ اطلاعات مخدوشی است

*در آن سال‌ها بر نحوه مصرف نظارت می‌شد؟ با این کاغذها کتاب تولید شده یا مصرف‌های دیگری شده است؟
آماری ندارم اما می‌شناسم افرادی که کاغذ را بندی ۱۲۰ هزار تومان خریدند و در بازار با قیمت بیش از ۶۰۰ هزار تومان فروختند. این یعنی حتی اگر کتابی هم منتشر نکرده باشد، پنج تا ۶ برابر پولی که سرمایه‌گذاری، سود کردند.
ناشری که در سال ۳۰۰ فروست (مجموعه) کتاب داشته، اما زمانی که کتاب‌هایش را بر اساس تحویل گرفته‌های کاغذ یارانه‌ای نگاه می‌کنیم می‌بینیم به اندازه هزار و ۲۰۰ فروست کتاب کاغذ دریافت کرده است. این کاغذ چه شده است؟
آن ۱۰ ناشر چه کسانی هستند که همیشه بیشترین یارانه به آن‌ها می‌رسد؟ استدلالی که در آن سال‌ها می‌آوردند این بود که این ناشران بیشترین تولید را دارند، متاسفانه به این دلیل که اطلاعات سال ۹۸ و ۹۹ اطلاعات غیررسمی است و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هنوز چیزی منتشر نکرده است، ابهام زیاد است.
به شکل کلی گفته می‌شود، مافیای کاغذ، اما من با آن به این مدلی که مطرح می‌شود موافق نیستم. باید مشخص شود، رسانه پیگیری کند کسی که به آموزش و پرورش فشار می‌آورد تا کاغذ وارد کند، کیست. زیرا مشخص است در واردات گروهی سود خواهند کرد، مافیای کاغذ دقیقا کجاست؟ جریانی است که برای تولید کاغذ تسهیلات می‌گیرد و حتی برایش خمیر کاغذ وارد می‌کند و می‌تواند کاغذ تولید کند، اما کاغذ تولید نمی‌کند زیرا می‌خواهد سود بیشتری داشته باشد و محصولات دیگری تولید می‌کند. از طرفی به کارخانه‌های خصوصی این فشار را منتقل می‌کنند که سود تولید کاغذ پایین است و وزارت ارشاد و صمت از تولیدکننده حمایت نخواهدکرد.
یکی از مزیت‌های اینکه کاغذ ایرانی داشته باشیم قیمت پایین‌تر آن است، کسانی که تلاش می‌کنند قیمت کاغذ بالا برود، مافیا یا ناخواسته در حال تحقق اهداف مافیا هستند. دولت باید روی مساله قیمت‌گذاری تامل جدی کند.

برای واردات هر تن کاغذ وارداتی چقدر ارز مصرف می‌شود

*ما برق تولید کاغذ نداریم، آب و منابع طبیعی هم نداریم، چرا تولید کنیم؟

خیلی از صنایع اینطوری هستند مشکل دارند، آیا باید صورت مساله را پاک کنیم؟ زمانی هیچ زمینه‌ای برای تولید کاغذ در ایران وجود ندارد، راحت‌ترین کار جای وارد کردن فناوری و دستگاه، واردات کاغذ است. اما زمینه موجود است، در نهایت باید به‌روزرسانی شود، آن کارخانه باید چه شود؟

*جلوی ضرر را هر جایی بگیرید سود است.
سلیمانی: چرا ضرر؟ برای واردات هر تن کاغذ وارداتی چقدر ارز مصرف می‌شود. نمی‌شود همین ارز را سرمایه کرد تا کاغذ مطلوب تولید شود؟ نابودی یک صنعت آیا ضرر نیست؟
*اما در این سال‌ها کاغذی تولید شد که از نظر کیفی پایین‌تر از کاغذ وارداتی بود اما از نظر قیمت تفاوت کمی با کاغذ وارداتی داشت؟
من کم‌کم متوجه می‌شوم که شما حرف‌های من را گوش ندادید، اگر کیفیت پایین بود چرا ناشران این کاغذ را خریدند؟
*این را شما می‌گویید، در حالی که تعدادی از ناشران هم می‌گویند که مناسب نیست.
پس چرا ۵۰۰ ناشر از این کاغذ استفاده کردند. آیا اجباری بود؟ شما که می‌گویید تفاوت قیمت کمی هم داشت.
*اما وقتی به کتابی که با کاغذ ایرانی منتشر شده است نگاه می‌کنیم، کاغذها همه موج‌دار است. اگر کتابی با کاغذ تحریر وارداتی باشد و همان کتاب با همان محتوا با کاغذ ایرانی باشد، اگر عِرق ایرانی را کنار بگذارید و به شکل حرفه‌ای به مساله توجه کنید، به عنوان مخاطب دوست دارید کدام کتاب را بخوانید؟
به نظرم اینطور نیست که اگر نگاه و عرق ایرانی را کنار بگذاریم، حرفه‌ای می‌شویم، اتفاقا وطن دوستی یکی از مولفه‌های حرفه‌ای بودن است. می‌خواهیم سه سال یا دو سال آینده کاغذ با کیفیت بهتری داشته باشیم.
*یعنی چند سالِ سخت را تحمل کنیم؟
من نگفتم ناشران مصرف کنند، گفتم دولت خودش مصرف‌کننده محصول دولت در مرحله تولید باشد، دولت نمی‌دانست که استقبال می‌شود و بعد از تولید دید که ۴۰۰ ناشر از کاغذ مازندران استفاده کرد، این ۴۰۰ ناشر کدام ناشران هستند؟ در نمایشگاه حضور داشتند.
*به سوال من جواب ندادید کدام کتاب را انتخاب می‌کنید؟
سلیمانی: نکته‌ای که رهبر انقلاب به آن اشاره کردند و تذکر دادند در مورد تولید کاغذ ایرانی بود و اگر حدود هفت یا هشت سال قبل اقدام می‌شد، اکنون مساله حل شده بود و اگر الان اقدام نکنیم، سه سال دیگر هم باید درجا بزنیم.
آرزوی ما این است که گفته شود مساله کاغذ ایرانی در دوران مدیریت آقای صالحی برای همیشه حل شد
چند روز قبل آقای غلامحسین اژه‌ای به کارخانه تولید کاغذ رفته و بازدید کردند.این مساله یا استخوان لای زخم می‌ماند یا حل می‌شود.
سال سرمایه‌گذاری برای تولید بهترین زمان است تا این مساله حل شود و کیفیت آن بهبود پیدا کند و دستگاه‌ها به‌روز شوند تا ناشران رضایت بیشتری داشته باشند. در سال ۱۴۰۳ که کشور وضعیت خاصی داشت ناشران تقریبا هیچ کاغذ ایرانی مصرف نکردند زیرا کاغذی عرصه نشد. همین ناشران حاضرند کاغذ ایرانی را پیش‌خرید کنند، حتی اگر یک سوم مصرف ناشران ما از کاغذ ایرانی باشد عاقلانه است که این کار را بکنیم، همچنین می‌توانیم این مقدار را به ۸۰ تا ۹۰ درصد برسانیم، و این به معنی این نیست که جلوی واردات کاغذ را بگیریم.
ناشران برای مصرف خودشان کاغذ وارد می‌کنند و کسی مانع آن‌ها نمی‌شود. اجباری به استفاده از کاغذ ایرانی نیست، عقلی برای ناشرانی که کاغذ ایرانی استفاده می‌کنند قائل باشید، بله من هم معتقدم کیفیت باید بالا برود، کیفیت کاغذ مازندران سال ۱۴۰۰ با ۱۴۰۳ قابل مقایسه نیست، اگر کارخانه کاغذ زاگرس مورد حمایت قرار بگیرد، کیفیت کاغذش بهتر از مازندران است و مبتلا به مسائلی که اسم بردید، نیست.

منبع: ایرنا