۱۴ پیشنهاد برای بهبود وضعیت صنعت چای ایران

سید عبدالله میرحسینی مقدم مشاور فنی سازمان و صندوق چای کشور به مناسبت یکصد و بیست و ششمین سال تولد کاشف السلطنه این مقاله را در اختیار پایگاه اطلاع رسانی نوش آنلاین قرار داده‌اند که در ادامه می‌خوانید.

به گزارش تجارت‌نیوز ، چای ایرانی محصولی هویت دار است و در تاریخ معاصر ایران محمل اتفاق‌های مهمی‌بوده و از حمایت مصدق تا چالش‌های قبل و بعد از پیروزی انقلاب را در کارنامه عمرش تجربه کرده است.

نخستین منطقه‌ای که چای ایرانی در آن کشت شد زمینی در محله چای خانسر لاهیجان بود. این اتفاق در سال ۱۲۸۰ هجری شمسی و به وسیله مرحوم کاشف السلطنه (پدر چای ایران) به وقوع پیوست.

بعدها شخصی به نام بصیر التجار به دلیل مشغله‌های کاشف السلطنه در پایتخت درسال‌های مشروطه، باغ چای او را در لاهیجان نگهداری کرد و با توجه به اینکه لاهیجان محل مناسبی برای پرورش این محصول بود نهال آن را در منطقه تکثیر داد.

به گفته برخی از افراد محلی این چای فرآوری شده چنان مطبوع و خوش طعم بود که در میان جوامع شهری و روستایی آن دوره برای خود برندی شده بود و برای ترویج مصرف، نیازی به تبلیغ نداشت.

به همین دلیل به وسیله بصیر التجار و سرمایه‌گذاران دیگر این محصول دربرخی شهرهای شمالی از جمله تنکابن و فومنات تکثیر و باغ‌های زیادی احداث شد. بعد از چند سال آن قدر این محصول مورد توجه دولت قرار گرفت که دولتمردان ترجیح دادند در همه محل‌ها برای کشت چای باغ‌های دولتی احداث کنند تا دولت از سود آن منتفع شود.

با افزایش تعداد باغ‌های چای و نیازبه فرآوری آن در حجم گسترده دولت کارخانه‌های متعددی را نیز برای این کار تاسیس کرد. با رواج هر چه بیشتر چایکاری در لاهیجان حتی مردم عادی نیز در حیاط منزل خود نهال چای پرورش دادند با این توصیف اقتصاد منطقه تحت تاثیر چایکاری قرار گرفت.

سال‌های متوالی به همین منوال گذشت و مردم با امنیتی مالی و رفاهی که با تکیه به شغل چایکاری کسب کرده بودند وضعیت معیشتی مناسبی در منطقه همه گیر شد تا اینکه در شهریور سال ۱۳۲۰ با شروع جنگ جهانی دوم هول و هراس در دل مردم به وجود آمد به طوری که انگیزه کشاورزان برای برداشت محصول به حداقل رسید و باغات چای رها شد.

تا سال ۱۳۳۰ که دکتر محمد مصدق بر روی کار آمد این وضعیت ادامه داشت و سرانجام با روی کارآمدن وی برخی از کشاورزان و چایکاران از وی در این باره کمک و حمایت خواستند.

اعتراض چایکاران به مصدق از کسانی بود که با واردات گسترده چای بازار کشور را اشباع کرده بودند و همچنین از کسانی که با مصادره زمین‌های کشاورزان برای آنان محدودیت و رنج ایجاد کرده بودند.

گفتنی است که مصدق بعد از شنیدن گلایه‌های مردم از تاجران واردکننده چای وبرخی دیگر از عوامل دخیل در قدرت که سعی در نابودی این محصول داشتند دعوت کرد تا در مهمانی خانه او شرکت کنند. نخست وزیر وقت ایران با درایتی که داشت برای پذیرایی از مهمانان تدارک ویژه‌ای اندیشیده بود.

مصدق از محصول چای چایکاران شمالی کشور برای پذیرایی مهمانان استفاده کرد. عطر، طعم و رنگ ویژه و مطلوب این چای موجب تعریف و تمجید مهمانان از پذرایی دکتر مصدق شد و همین بهانه کافی بود تا مصدق موضوع اساسی و محوری مهمانی‌اش را مطرح کند. حمایت از چایکاران ایرانی و کاهش واردات چای به کشور. از آن پس مصدق دستور داد که باید از چای ایرانی حمایت شود و به جای اینکه سرمایه را به دست خارجیان بسپارند. بیشتر حامی‌کشاورزان داخلی باشند و به تولید ملی خود بها دهند تا چای در داخل توسعه یابد.

بعدها سازمان چای فعلی به وجود آمد و برای حمایت از تولید کنندگان بخشنامه‌ای ابلاغ شد که براساس آن هر تاجری که در تجارت چای فعال بود به ازای خرید یک کیلوگرم چای ایرانی می‌توانست حواله واردات یک کیلو و ۲۰۰ گرم چای از وزارت خانه دریافت کند.

با این تدبیر تا مدت‌ها حتی یک کیلوگرم چای در کارخانه‌ها باقی نمی‌ماند و همه چای کشاورزان به فروش می‌رفت. دولت در این دوره برای حمایت از چایکاران مساعده پرداخت می‌کرد. این مساعده‌ها بهره بانکی نداشت.

بازپرداخت این کمک‌های مالی نیز براساس روشی انجام شد که کشاورز را در مضیقه قرا ندهد هر ۱۵ روز یک بار و درست در زمان چیدن و فروش محصول چای باغات دولت همزمان با خرید محصول بخشی از مساعده را از حساب چایکاران کم می‌کرد.

کنکاشی بر وضعیت مدیریتی چای قبل و بعد از انقلاب

تولید چای در کشور با عنایت به دیم بودن مساحت زیادی از باغات چای، تابع شرایط اقلیمی‌است. به طور میانگین میزان تولید چای کشور درشرایط حاضر، حدود ۲۵- ۲۰ هزار تن چای خشک است. ایران با جمعیتی حدود یک درصد جمعیت جهان با مصرف سالیانه حدود ۱۱۰ هزارتن چای خشک، ۵ درصداز مصرف کل چای جهان را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که ایران در گروه کشورهای مصرف کننده عمده چای سیاه در جهان قرار دارد و مصرف سرانه آن حدود چهار برابر بیشتر از میانگین جهانی است.

چای ایران از نوع هیبرید چینی آسامی‌بوده که در مناطق معتدله بعمل می‌آید و جزء چای‌های با کیفیت از نظر عطر وطعم در دنیا است ولی از نظر رنگ دهی، ۶۵-۶۰ درصد رنگ چایهای مناطق گرمسیری را دارا می‌باشد. همچنین چای ایران بدلیل عدم استفاده از هر گونه سموم دفع آفات نباتی در کلیه مراحل تولید، از خالص‌ترین و سالم‌ترین چای‌های دنیا است.

وضعیت مدیریت و تولید چای

الف - قبل از انقلاب

تا سال ۱۳۳۷ دولت با نام شرکت چای وزارت دارایی و شرکت چای سازمان برنامهنوعی مباشرت در کار چای داشت. درسال ۱۳۳۷ به منظور حمایت بیشر از چایکاران، تولید کنندگان و مصرف‌کنندگان، سازمان چای در وزارت گمرکات و انحصارات آن زمان تاسیس گردید.

هر چند این سازمان در طول فعالیت ۴۵ ساله خود بارها تغییر و تحول یافت ولی نظام تولید و بهره برداری چای کشور تحت نظارت مستقیم این سازمان قرارداشت.

تا قبل از انقلاب دولت تعدادی از کارخانجات بخش دولتی وخصوصی را (بصورت اجاره) دراختیار داشت وچای‌های کیفی مرغوب را به قیمت مناسب خریداری می‌نمود و چای‌های غیرقابل قبول این کارخانجات را کارخانه‌های خصوصی به قیمت پایین‌تر خریداری می‌کردند ولی کیفیت چای تولید شده در کارخانجات تحت اختیار دولت بمراتب بالاتر از کارخانجات خصوصی بود.

دولت قبل از انقلاب چای داخلی را بصورت خالص یا اختلاط با چای خارجی، بدون واسطه یا از طریق تجار به بازار داخلی عرضه می‌کرد.

همچنین صادرات نیز در بسته‌های چوبی و با وزن‌های متفاوت برای بازارهای خارجی ارسال می‌شد بطوریکه هیچگونه مشکلی برای تولید کننده و مصرف کننده وجود نداشت و حتی از محل درآمدهای حاصل به بودجه عمومی‌دولت نیز کمک می‌شد.

ب: بعد از انقلاب

ب- ۱: وضعیت تولید ومدیریت چای پس از انقلاب تا سال ۱۳۷۹ (قبل از اجرای طرح اصلاح ساختار چای)

بعد از انقلاب به علت شرایط خاص، تولید و توزیع چای در انحصار کامل دولت قرار گرفت. در طی این سال‌ها دولت با اجاره کلیه کارخانجات چای سازی بخش خصوصی، به همراه کارخانجات دولتی، انحصار خرید برگ سبز و چای خشک را به عهده گرفت.

سازمان چای تا سال ۱۳۷۰ در اختیار وزارت بازرگانی بود و با سیاست اختلاط چای خارجی وداخلی، هیچگونه مشکلی در تولید و عرضه چای وجود نداشت.

از سال ۱۳۷۰ با شعار سیاست خودکفائی در بخش چای، سازمان چای از وزارت بازرگانی منتزع و به وزارت کشاورزی وقت ملحق شد. سیاست‌های متخذه این وزارتخانه منجر به ارتقاء کمی‌چای بدون توجه به کیفیت آن شده و این عمل سبب گردید چای بی‌کیفیت داخلی به تنهایی قابلیت فروش نداشته و روز به روز درصد اختلاط چای خارجی به آن بیشتر گردیده تا جایی که چای داخلی وخارجی بصورت جداگانه به فروش رسید و ازطرفی ذائقه مصرف کنندگان نیز به مصرف چای خارجی گرایش پیدا نمود.

این عوامل و همچنین عدم افزایش بهای برگ سبز نسبت به سایر محصولات کشاورزی وافزایش تورم، سبب روی آوردن کشاورزان به تولید کمی به منظور کاهش جبران درآمد حاصله شد و در نتیجه باعث افت شدید کیفیت چای داخلی گردید.

با عنایت به عوامل مذکور و نیز غیر رقابتی بودن نظام تولید وبهره برداری چای کشور و عدم استفاده از فن آوری نوین در کارخانجات چای سازی سبب انباشت تدریجی حدود ۸۰ هزار تن چای سنواتی در انبارها شد.

لذا دولت ناچار شد طرح اصلاح ساختار تشکیلاتی چای کشور را در اسفند ۱۳۷۸ تصویب واز اوایل ۱۳۷۹ همزمان با شروع دوره بهره برداری جهت اجرا ابلاغ نماید.

ب - ۲: وضعیت مدیریت چای در دوره پنج ساله اجرای طرح اصلاح ساختار چای (تا سال ۱۳۸۴)

با شروع اجرای طرح در اوایل سال ۱۳۷۹، موفقیت نسبی در افزایش کیفیت برگ سبز و چای خشک تولیدی حاصل گردید ولی در ادامه همان سال، به علت مشکلات طرح در اجرا عدم ایجاد زمینه‌های فرهنگی واجرای یکباره آن و عدم اجرای بعضی از بندهای اساسی آن (از قبیل بند ۶ مبنی بر خرید چای خشک کیفی نا فروش مانده کارخانجات به قیمت کارشناسی حداکثر تا سه ماه) وعدم استقبال تجار داخلی از خرید چای خشک تولیدی با کیفیت، عدم توجه به اصل مهم بهزراعی باغات وتزلزل مدیریت متولی چای ، از ابتدا این طرح با شکست مواجه گردید.

همچنین چایکاران متضرر گردیده و مدیران کارخانجات چای نیز به علت عدم توفیق در فروش چای تولیدی خود موفقیتی کسب ننموده که حاصل آن، ورود سالیانه ده‌ها هزار تن چای خارجی بصورت قاچاق وانباشت بیش از ۱۲۰ هزار تن چای خشک کارخانجات در انبارها ومقروض شدن مدیران کارخانجات بالغ بر یکصد میلیارد تومان به سیستم بانکی گردید.

در سال ۱۳۸۳ دولت جهت جلوگیری از بحران‌های سیاسی و به بهانه احیا و بهسازی باغات چای شمال، پرداخت کمک بلاعوض به چایکاران را بمدت پنج سال تصویب و اجرا نمود.

ولی حاصل اجرای یکساله این طرح با پرداخت هفتصد هزار تومان در هر هکتار در سال اول اجرای طرح، رهاسازی، تخریب و تغییر کاربری باغات و بسته شدن کارخانجات چای و بحران‌های منطقه‌ای بود.

لذا دولت درصدد تهیه طرحی برای جلوگیری از این بحران در نیمه دوم سال ۱۳۸۳ برآمد اما در نهایت مجلس در اواخر اسفند سال ۱۳۸۳، دولت را براساس بند «ب» تبصره «۷» قانون برنامه مکلف به خرید تضمینی برگ سبز وچای خشک نمود.

ب - ۳: وضعیت تولید چای طی سالهای ۸۸- ۸۴ (واگذاری خرید تضمینی به سازمان تعاون روستایی کشور)

شورای اقتصاد پس از رایزنی‌های گوناگون و طولانی مدت در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۴ و همزمان با شروع دوره بهره برداری، مباشرت خرید برگ سبز وچای خشک را به سازمان تعاون روستایی کشور واگذار نمود.

سازمان تعاون روستایی علی رغم عدم آمادگی در انجام امر فوق (بدلیل نداشتن امکانات ، نیروی انسانی ماهر ونداشتن هیچگونه تجربه در این زمینه )، با توجه به حساسیت زمانی با تمام توان در کمترین زمان ممکن وارد عمل شد و از همان ابتدای کار با دو مشکل اساسی مواجه بود:

الف ) عدم همکاری کارکنان اداره کل چای شمال که پس از انحلال سازمان چای، نیروهای آن در آستانه بازخریدی بوده و هیچگونه امنیت شغلی نداشتند که لاجرم باید از وجود آنها استفاده می‌شد.

ب ) عدم رغبت کارخانجات به عقد قرارداد با سازمان تعاون روستایی: ولی باتوجه به تصمیمات جلسات کمیته بند «۸» مصوبه شورای اقتصاد و رفع پاره‌ای از موانع ومشکلات، تدریجا کار خرید ادامه یافت.

در گیلان تعدادی از کارخانجات به‌صورت کارمزدی (تیپ ۱) و بالغ بر یکصدو سی کارخانه بصورت خرید برگ سبز (تیپ ۲) با سازمان تعاون روستایی عقد قرارداد نموده و این روش تا سال ۱۳۸۸ یعنی تشکیل مجدد سازمان چای کشور ادامه یافت.

طی ۵ سال خرید تضمینی توسط سازمان تعاون روستایی (۸۸-۸۴) حدود ۱۴۸ هزارتن چای خشک تولید گردید که ۵۰% آن به فروش نرسید که متاسفانه در انبارهای سازمان تعاون روستائی انباشته شد.

تولید برگ سبز و چای خشک به همراه خرید تضمینی: روند تولید برگ سبز چای از سال ۱۳۷۰ لغایت ۱۳۹۶ و همچنین مقایسه افزایش درصد تجمعی قیمت خرید تضمینی به همراه نرخ تورم از سال ۵۸ لغایت ۹۶ بطور خلاصه در جدول ۱ و نمودارهای ۱ و ۲ آمده است:

جدول ۱) میزان تولید برگ سبز و چای خشک بین سال‌های ۱۳۷۰ الی ۱۳۹۶ بر حسب کیلوگرم

توضیح: در سال ۸۳ به علت انحلال سازمان چای خرید تضمینی برگ سبز چای صورت نگرفته است.

ب - ۴: وضعیت تولید چای از سال ۸۸ (زمان تشکیل مجدد سازمان چای) تاکنون

پس از تشکیل مجدد سازمان چای کشور درسال ۱۳۸۸ که نیاز مبرم واساسی این محصول استراتژیک شمال کشور بود مجددا خرید تضمینی برگ سبز چای ازطریق سازمان چای کشور انجام شد.

اما درسال ۹۳ تحول اساسی در چای صورت گرفت. یکی پرداخت وام به زراعی به چایکاران و آن هم بدون بهره و بازپرداخت دراز مدتیعنی دو سال اول تنفس و بازپرداخت از سال ۹۶ بمدت ۳ سال می‌باشد.

که جمعا حدود ۱۵۰ میلیارد ریال بین ۲۳۲۶۹ نفر چایکار پرداخت گردید. تحول دیگری که در چای صورت گرفته تشکیل صندوق حمایت از توسعه صنعت چای کشور با سرمایه اولیه بالغ بر ۸۶ میلیارد ریال که ۴۹% آن دولتی و ۵۱% آن خصوصی (چایکاران، کارخانه داران وتجار) می‌باشد که خوشبختانه دولت کل قدر سهم چایکاران را تقبل کرده و حدود ۴۵ هزار نفر چایکار و ۷۰ کارخانه دار تاکنون عضو (سهامدار) صندوق چای می‌باشند و صندوق چای درخصوص پرداخت تسهیلات کم بهره به اعضا (کارخانه دار، باغدار) قدم‌های خوبی را در سال‌های ۹۴، ۹۵ و ۹۶ برداشته است. و این امر کماکان ادامه دارد که نمایه آماری آن در جدول ۲ آمده است.

جدول ۲) نمایه آماری صندوق حمایت از توسعه صنعت چای از بدو تشکیل لغایت پایان سال ۹۶

به ترتیب جدول و نمودار ۳ که مربوط به مقایسه عملکرد سازمان چای کشور بین سال ۱۳۹۲ و ۱۳۹۶ می‌باشد، نشان می‌دهد که سازمان چای عملکرد قابل قبولی از سال ۹۲ به بعد در ارتقاء چای داشته است که بطور خلاصه و به وضوح در جدول زیر قابل لمس می‌باشد.

جدول ۳) مقایسه عملکرد سازمان چای کشور بین سال ۱۳۹۲ و سال ۱۳۹۶

در نمودار ۴ پرداخت تسهیلات از طریق صندوق چای از بدو تاسیس تا پایان سال ۹۶ آمده است:

برای نجات و ارتقا صنعت چای کشور بایستی این موارد مدنظر قرار گیرند:

۱- اجرای عملیات به زراعی (انواع هرس‌ها، آبیاری تحت فشار، مکانیزاسیون، مبارزه با آفات و بیمارها و علف‌های هرز و …) در باغ‌های چای طی یک برنامه تدوین شده با نظارت و هدایت فنی سازمان چای کشور و با حمایت مالی صندوق چای.

۲- جایگزینی بوته‌های قدیمی‌و کم بازده با نهال‌های اصلاح شده در راستای احیاء باغ‌های چای با نظارت فنی سازمان چای و سایر سازمان‌های ذیربط و حمایت مالی صندوق چای.

۳- تعیین مساحی واقعی باغ‌های چای کشور از طریق سیستم ماهواره‌ای.

۴- برنامه ریزی درازمدت در راستای توسعه سطح زیرکشت در جنگل‌های مخروبه و نیمه مخروبه، در شمال کشور سطحی حدود ۸۰۰۰ هکتار از این جنگل‌ها وجود دارد که می‌توان در یک برنامه درازمدت آنرا بصورت مجتمع باغ و کارخانه با نظارت فنی سازمان چای و حمایت مالی صندوق چای ساماندهی کرد.

۵- تعیین عادلانه قیمت برگ سبز چای هر ساله براساس هزینه‌های تولید، تورم سالیانه و سود متعارف قبل از شروع عملیات بهزراعی در فصل زمستان و اعلان از طریق رسانه‌های ارتباط جمعی به چایکاران جهت دلگرمی‌آنان در تولید بهینه چای و با حمایت مالی صندوق چای.

۶- جهت ارتقاء در تولید چای کیفی (برگ سبز و چای خشک) پرداخت بهای برگ سبز چای به چایکاران در حداقل زمان ضروری می‌باشد. و این امر حتماً بایستی حداکثر تا پایان دوره بهره برداری عملیاتی گردد.

۷- تجهیز و نوسازی کارخانجات چای‌سازی (اتوماسیون) از قبیل تجهیز آزمایشگاه‌ها با جذب کادر فنی، بهداشتی کردن کارخانجات چای‌سازی و … در راستای تولید چای خشک استاندارد و کیفی با نظارت فنی سازمان چای و حمایت مالی صندوق چای.

۸- برنامه ریزی در راستای اجرای برنامه‌های آموزشی و ترویجی برای چایکاران، مدیران و کارشناسان و کارگران فنی کارخانجات چایسازی از طرف سازمان چای و با حمایت مالی صندوق چای.

۹- اتخاذ سیاست‌های اصولی و عملی آنی درخصوص چای خشک‌های سنواتی موجود در انبارها به منظور فروش چای قابل شرب و امحا چای غیرقابل شرب بصورت استخراج کافئین، تولید کمپوست و ….

۱۰- نظام مند کردن واردات چای خشک خارجی توسط تجار مجاز به کسر کل تولید شده داخلی تا سقف حداکثر ۱۱۰ هزار تن (کل مصرف سالیانه کشور) مشروط به اختلاط با چای داخلی و یا فروش خالص آن بدون اختلاط.

۱۱- جلوگیری عملی و قانون مند از قاچاق چای خارجی و اعمال قوانین تعزیراتی برای متخلفین این امر که اجرای آن بایستی در راس امور باشد.

۱۲ - راه اندازی بورس چای خشک ایرانی در سالی که مزین به سال حمایت از تولید داخلی می‌باشد.

۱۳- افزایش سرمایه صندوق چای با توجه به اینکه در حال حاضر تنها بازوی مالی سازمان چای، صندوق می‌باشد. سرمایه فعلی ۵۶ میلیارد تومان با ۷۰ باب کارخانه و حدود ۴۵ هزار چایکار سهامدار بوده که به هیچ وجه تکافوی تسهیلات لازم برای سهامداران نمی‌باشد. بایستی حداقل سرمایه اولیه صندوق حدود ۴۰۰ میلیارد تومان ارتقا یابد تا بتوانیم جوابگوی تمامی‌مشکلات عدیده چای در باغ و کارخانه و تجارت (بازرگانی) باشیم.

۱۴- راه اندازی تشکل‌های باغ و کارخانه در راستای یکپارچه سازی باغ‌های چای که در آن تولید، توجیه اقتصادی داشته باشد.

در پایان جهت نجات چای ایران و ارتقاء این محصول سالم نیاز به عزم ملی است که امیدواریم این اراده در دولت جمهوری اسلامی‌ایران در سالی که مزین به سال حمایت از تولید کالای داخلی (تولید ملی) می‌باشد، عملیاتی گردد. وگرنه در مقابل خدا و نسل‌های آینده مسئولیم.

منبع: نوش‌آنلاین