به گزارش تجارت نیوز، جامعه ایران دچار کم‌آبی است. این مساله اثرات بسیاری بر ابعاد متفاوت زیست جوامع دارد و جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را شامل می‌شود. یکی از پیامدهای کم‌آبی بروز تعارضات و درگیری در جوامع محلی است. گروه‌های مختلف در مبارزه‌ای ناعادلانه برای دسترسی به آب رقابت می‌کنند. جهت پرداختن به موضوع تنش‌های آبی در جوامع با معصومه اشتیاقی، پژوهشگر اجتماعی امور آب و عضو انجمن دیپلماسی آب ایران، گفت‌وگو کردیم. این کارشناس در گفت‌گو با «تجارت‌نیوز» بیان می‌کند که حتی برای سخت‌ترین مشکلات آب نیز راه‌حل‌هایی وجود دارد.
کم‌آبی در ایران نتیجه مجموعه‌ای از عوامل گوناگون است
معصومه اشتیاقی، عضو انجمن دیپلماسی آب ایران در این باره به تجارت‌نیوز می‌گوید: «وضعیت کنونی کم‌آبی در ایران به‌سبب موارد بسیاری رخ داده است. از این موارد می‌توان رشد جمعیت، توسعه اقتصاد آب‌محور، خشک‌سالی‌های شدید و طولانی، تغییرات آب‌وهوایی، آلودگی‌ها، تخریب منابع طبیعی، استفاده ناکارآمد از آب در کشاورزی، مدیریت ضعیف منابع آب، گسترش زیرساخت‌هایی به بهانه توسعه (مانند سدسازی، طرح‌های انتقال آب، ساخت‌وساز در بستر رودخانه‌ها) و… را برشمرد.»
اقتصاد آب‌محور اختلافات بر سر حقابه را تشدید می‌کند
او بیان می‌کند: «آب دارای ابعاد پیچیده اجتماعی، هویتی، اقتصادی، محیطی و فرهنگی است و با همه ابعاد زیست اجتماعی ما پیوند دارد. اشتغال بر مبنای اقتصاد آب‌محور یکی از مسائل روستاهای درگیر با کم‌آبی است. همین امر، اختلافات بر سر دستیابی به حقابه را در شرایط خشک‌سالی تشدید می‌کند.»
استیصال در تأمین آب زمینه بروز اختلافات آبی است
این کارشناس اظهار می‌دارد: «سیاست‌گذاری کشاورزی و اقتصادی کشور با توجه به مساله کم‌آبی مورد بازنگری قرار نگرفته است. در چنین فضایی، جوامع محلی در استیصال تأمین آب قرار می‌گیرند. قرار گرفتن جوامع محلی در استیصال تأمین آب، زمینه بروز اختلافات آبی است. تقاضا در دستیابی به آب در شرایط کمیابی حالت رقابتی پیدا می‌کند. در چنین وضعیتی، اساساً موضوع خیر جمعی به محاق می‌رود و همبستگی اجتماعی جامعه در خطر قرار می‌گیرد.»
جوامع محلی در نظام مدیریت کشور جایی ندارند
او می‌افزاید: «در سال 1347 آب ملی شد. از آن زمان دولت تصمیم‌گیرنده آب بوده است و نشانی از جوامع محلی در صورت‌بندی نظام مدیریت آب کشور نیست. هم‌چنین، دولت در بحث آب سیاست‌ها و برنامه‌هایی را دنبال کرد که در نهایت به تخریب منابع آبی و قوت گرفتن اقتصاد آب‌محور به نفع صنایع کلان و آب‌بر شده است.»
جوامع محلی بیش از همه از کم‌آبی آسیب می‌بینند
معصومه اشتیاقی ادامه می‌دهد: «جامعه محلی بدون فرصت‌های کافی و شیوه‌های نوین درآمدزایی و بدون پشتوانه حمایتی بیش از همه با ابربحران کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند. مبارزه‌ای ناعادلانه که منشاء بروز تنش‌های اجتماعی بر سر آب می‌شود.»
یکی از اثرات اولیه کم‌آبی تشدید مهاجرت و کوچ اجباری است
او اضافه می‌کند: «کم‌آبی اثرات قابل‌توجهی بر جوامع دارد و جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را در بر می‌گیرد. از اثرات اجتماعی کم‌آبی در درجه اول می‌توان به تشدید مهاجرت و کوچ اجباری از سرزمین مادری اشاره کرد. این پدیده در برخی روستاهای جنوب و جنوب شرقی ایران رخ داده است. هم‌چنین، اختلافات بر سر دسترسی به آب می‌تواند به نزاع تبدیل شود و تنش بین جوامع محلی را افزایش دهد.»
کم‌آبی نابرابری را تشدید می‌کند
عضو انجمن دیپلماسی آب ایران بیان می‌کند: «کم‌آبی باعث تشدید احساس نابرابری می‌شود. گروه‌های حاشیه‌ای و جوامع کم‌برخوردار اغلب به‌طور نامناسبی از درگیری‌های آبی رنج می‌برند. نتیجه این عدم تحقق عدالت اجتماعی و بازماندن افراد از فرصت‌های رشد بالندگی اجتماعی می‌شود. از فرصت‌های سلب‌شده می‌توان به تحصیل، درآمد کافی جهت تأمین نیاز غذایی، بهداشتی و… اشاره کرد.»
آب‌محور بودن اقتصاد کشور معیشت جوامع درگیر با کم‌آبی را دچار چالش می‌کند
این کارشناس می‌افزاید: «در مواجهه با کم‌آبی یکی از مسائل حائز اهمیت به‌لحاظ اقتصادی، معیشت است. کشاورزی، ماهیگیری و سایر معیشت‌های وابسته به آب به‌شدت تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند. این امر منجر به ناامنی غذایی و از دست رفتن درآمد خانواده‌ها می‌شود. به‌دنبال آن، کیفیت زندگی افراد به مخاطره می‌افتد و فرصت‌های آموزشی، بهداشتی و… در جوامع محلی از دست می‌روند.»
تضادها در حوزه آب چالش‌های بلندمدت در پی دارند
او می‌گوید: «از منظر اثرات محیط زیستی نیز می‌توان به تخریب حاصل از استحصال بیش از اندازه و آلودگی منابع آب اشاره کرد. این موارد بر تنوع زیستی و خدمات اکوسیستم اثرگذارند. چالش‌های تاب‌آوری و پایداری نیز از اهمیت زیادی برخوردارند. تضادها در حوزه آب می‌توانند شیوه‌های مدیریت پایدار را مختل کنند و منجر به چالش‌های بلندمدت در رابطه با دسترسی به منابع پایدار آب شوند.»
کاهش وابستگی اقتصاد کشور به آب مورد توجه قرار بگیرد
معصومه اشتیاقی ادامه می‌دهد: «کاهش تعارضات آب در کشور نیازمند هم‌زمانی مجموعه‌ای از برنامه‌ها و اقدامات در لایه‌های مختلف مدیریت و حکمرانی آب است. به‌عنوان نمونه، توجه به مفهوم آب مجازی و استفاده از آن جهت تقویت اقتصادی که به آب وابسته نباشد، از مهم‌ترین سیاست‌های کلان در برخورد با مساله کم‌آبی و کاهش تنش‌های اجتماعی ناشی از آن است.»
استفاده از شیوه‌های مشارکتی باعث کاهش تعارضات آبی می‌شود
عضو انجمن دیپلماسی آب ایران می‌گوید: «مدیریت یکپارچه منابع آب با توسعه و مدیریت هماهنگ آب و زمین و منابع مرتبط، رفاه اقتصادی و اجتماعی را بدون به خطر انداختن پایداری، ترویج می‌کند. بسترسازی مشارکت جوامع محلی نیز مطرح است. مشارکت دادن جوامع محلی در تصمیم‌گیری، تضمین می‌کند که نیازها و دیدگاه‌های آنان در نظر گرفته می‌شود. این شیوه از مشارکت باعث تقویت همکاری و کاهش تعارض می‌شود.»
توسعه قوانین برای تعریف حقوق و مسئولیت‌های حوزه آب ضروری است
این کارشناس می‌افزاید: «ایجاد مکانیسم‌های رسمی و غیررسمی برای حل تعارض (مانند میانجی‌گری و مذاکره)، به حل اختلافات و جلوگیری از تشدید این اختلافات کمک می‌کند. علاوه‌برآن، توسعه چهارچوب‌های قانونی روشن برای تعریف حقوق و مسئولیت‌ها در حوزه آب ضروری است. در این صورت زمینه‌ای برای حل‌وفصل اختلافات فراهم می‌شود که به کاهش تعارضات آب کمک می‌کند.»
مدیریت جامعه‌محور در حکمرانی آب در دستور کار قرار بگیرد
معصومه اشتیاقی می‌گوید: «آموزش و افزایش آگاهی درباره کم‌آبی باید مورد توجه قرار بگیرد. آگاهی درباره اهمیت حفاظت از آب و شیوه‌های پایدار می‌تواند همکاری میان ذی‌نفعان را ارتقاء دهد. در بدنه حاکمیت آب توجه به مدیریت جامعه‌محور باید در دستور کار قرار بگیرد. ابتکارات تحت راهبری جامعه در بولیوی و کنیا در مدیریت پایدار منابع آب موثر بوده است. توانایی جوامع در به دست گرفتن مالکیت مدیریت آب بسیار مهم است.»
اکنون بیش از هر زمان دیگری به تعامل نیازمندیم
او بیان می‌کند: «سیاست‌ها و راهبردهای حکمرانی برای کاهش تنش‌های ناشی از کم‌آبی و اتخاذ تصمیمات آگاهانه، مشارکتی و قانونی لازم است. این امر با مشارکت گسترده کاربران آب، جوامع محلی و سایر ذی‌نفعان میسر می‌شود. اکنون بیش از هر زمان دیگری به چنین تعاملی نیازمندیم. تغییرات اقلیمی و تقاضای فزاینده برای منابع طبیعی و تخریب منابع آبی کشور باعث می‌شود شهروندان بیشتری برای دسترسی به منابع محدود آب رقابت کنند.»
یادگیری از تجربه جوامع دیگر ارزشمند است
این کارشناس می‌گوید: «ابتکار بازسازی اجتماعی و محیطی در دلتای تانا(واقع در کنیا)، نمونه‌ای از تعامل موفق با ذی‌نفعان است. در این منطقه تنش میان کشاورزان محلی و دامداران بر سر کمبود آب و زمین در سال 2012 به اوج خود رسید. تا جایی که 286 نفر در درگیری‌های این جوامع جان باختند. با گردهم‌آوردن جوامع برای مشارکت در تصمیم‌گیری‌های مربوط به استفاده از منابع، ابتکار بازسازی به بیش از 100 روستا کمک کرد تا منابع طبیعی را مدیریت کنند و از تنش‌های محلی بکاهند.»
برای حل تعارضات آبی به اراده سیاسی و اقدام جمعی نیاز داریم
معصومه اشتیاقی اضافه می‌کند: «موانع اجرای راه‌حل‌های توافق‌سازی در مسئله کم‌آبی باید برطرف شوند. هم‌چنین فراهم کردن بستری برای همبستگی اجتماعی در بطن جامعه محلی در مواجهه با کم‌آبی و دنبال کردن شیوه‌های برخورد با سازوکارهای صلح‌سازی در مناقشات آبی لازم است. حتی برای سخت‌ترین مشکلات آب نیز راه‌حل‌هایی وجود دارد. اکنون برای اجرای آن‌ها به اراده سیاسی و حاکمیتی قابل‌توجه و اقدام جمعی نیاز داریم.»
پرداختن به تضادهای آبی رویکردی چندوجهی را می‌طلبد
عضو انجمن دیپلماسی آب ایران در پایان گفت‌وگو بیان می‌کند: «پرداختن به تضادهای آبی نیازمند رویکردی چندوجهی است که استراتژی‌های فنی، اجتماعی و سیاسی را با هم ترکیب می‌کند. یادگیری از تجربیات جهانی می‌تواند بینش‌های ارزشمندی برای جوامع محلی درگیر با چالش‌های مشابه فراهم کند. در نهایت، تقویت همکاری و تضمین دسترسی عادلانه به آب و ترویج شیوه‌های پایدار برای کاهش اثرات درگیری‌های آبی بر جوامع محلی، ضروری است.»
