جدال ارزها، وقتی دینار تسلیم دلار شد!

به گزارش تجارت نیوز، ارزش پول ملی یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سلامت اقتصادی هر کشور است که نه تنها قدرت خرید داخلی شهروندان را تعیین می‌کند، بلکه میزان اعتماد سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی بین‌المللی به ثبات اقتصادی آن کشور را نیز نشان می‌دهد. در تئوری‌های اقتصاد کلان، ارزش پول ملی را می‌توان در دو بعد تعریف کرد: ارزش داخلی که قدرت خرید پول در اقتصاد داخلی را نشان می‌دهد و ارزش خارجی که به نرخ تبدیل ارز ملی در برابر ارزهای معتبر خارجی همچون دلار آمریکا اطلاق می‌شود. تغییرات در این ارزش معمولاً بازتاب شرایط پولی، تجاری، سیاسی و ساختاری کشور است.

در کشورهایی مانند عراق، که اقتصاد آن به شدت وابسته به منابع طبیعی به ویژه نفت است، ارزش پول ملی به عاملی تعیین‌کننده در سیاست‌گذاری اقتصادی تبدیل شده است. با نوسانات قیمت نفت و افزایش تنش‌های داخلی، دینار عراق طی سال‌های اخیر در برابر دلار آمریکا تضعیف شده است. در این مقاله، با استفاده از داده‌های رسمی منتشر شده توسط صندوق بین‌المللی پول (IMF)، بانک جهانی و بانک مرکزی عراق، روند تغییرات ارزش دینار در سال‌های 2024 و 2025 و عوامل موثر بر آن بررسی می‌شود.

عوامل تاثیرگذار بر ارزش پول عراق بین سال‌های 2024 و 2025

ارزش پول ملی یک کشور به مجموعه‌ای پیچیده از متغیرهای درون‌زا و برون‌زا وابسته است. این متغیرها می‌توانند ساختاری (مانند نوع اقتصاد)، اقتصادی (نظیر تورم و تراز تجاری)، سیاسی (نظیر بی‌ثباتی حکمرانی)، و مالی (مانند سیاست‌های بانک مرکزی) باشند. در عراق، که همزمان با مشکلات مزمن ساختاری و بحران‌های سیاسی روبه‌رو است، شناخت دقیق این عوامل برای تحلیل روند کاهش یا تقویت ارزش دینار حیاتی است. در ادامه، مهم‌ترین مولفه‌های تعیین‌کننده در افت ارزش پول ملی عراق طی سال‌های اخیر، به تفصیل بررسی می‌شوند.

1. وابستگی شدید به صادرات نفت و شکنندگی اقتصاد تک‌محصولی

اقتصاد عراق از نظر ساختاری، تک‌محصولی و مبتنی بر صادرات نفت خام است. بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول که در سال 2024 منتشر شد بیش از 90 درصد درآمدهای ارزی عراق از فروش نفت تأمین می‌شود. این وابستگی شدید، کشور را در برابر نوسانات جهانی قیمت نفت آسیب‌پذیر کرده است. در سال 2024، با کاهش تقاضای جهانی برای نفت و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، عراق با افت درآمدهای ارزی مواجه شد که به کاهش ارزش دینار در برابر دلار انجامید. علی الحسن، تحلیلگر اقتصادی، در این باره گفت: «تا زمانی که تنوع‌بخشی واقعی به اقتصاد عراق اتفاق نیفتد، دینار در معرض بحران‌های مکرر خواهد بود».

2. بی‌ثباتی سیاسی و امنیتی مانعی برای جذب سرمایه

بی‌ثباتی‌های سیاسی، درگیری‌های داخلی، و تنش‌های قومیتی از جمله عواملی هستند که باعث کاهش اعتماد داخلی و خارجی به اقتصاد عراق شده‌اند. طبق گزارش سال 2024 برنامه توسعه سازمان ملل متحد حضور گروه‌های شبه‌نظامی، ضعف ساختار حکمرانی، و نبود شفافیت، موجب خروج سرمایه و کاهش ورود سرمایه‌گذاری خارجی شده‌اند. این بی‌اعتمادی منجر به کاهش عرضه ارز خارجی و در نتیجه تضعیف ارزش دینار شده است. نادیا الجابری، کارشناس روابط بین‌الملل با اشاره به متغیرهای بالا تاکید می‌کند که «بدون ثبات سیاسی و امنیتی، هیچ اصلاح اقتصادی پایداری در عراق امکان‌پذیر نخواهد بود.»

3. نرخ تورم بالا و کاهش مستمر قدرت خرید مردم

تورم مزمن یکی از عوامل ساختاری کاهش ارزش پول ملی است. بر اساس گزارش بانک مرکزی عراق که بین سال 2024 تا 2025 منتشر شد، نرخ تورم در عراق در سال 2024 به 5.2 درصد و در سال 2025 به 6.1 درصد افزایش یافته که نسبت به میانگین سال‌های گذشته رشد محسوسی داشته است. افزایش قیمت کالاهای اساسی، به‌ویژه اقلام وارداتی، باعث کاهش قدرت خرید و افزایش گرایش مردم به نگهداری دارایی به شکل دلار یا طلا شده است. جان مک‌کارتی، اقتصاددان ارشد بانک جهانی هشدار داده که «تورم مداوم در کشورهای واردات‌محور موجب فروپاشی تدریجی ارزش پول داخلی می‌شود، مگر آنکه با سیاست‌های ضدتورمی هدفمند کنترل شود».

4. سیاست‌های پولی نادرست و محدودیت‌های بانک مرکزی

نقش بانک مرکزی در تنظیم بازار ارز و کنترل نرخ تورم حیاتی است، اما در عراق این نهاد با چالش‌های متعددی مواجه است. طبق گزارش سال 2024 صندوق بین‌المللی پول و بانک مرکزی عراق با وجود اقداماتی مانند افزایش ذخایر ارزی، فروش ارز در بازار بین‌بانکی و تعیین نرخ بهره، نتوانسته نوسانات شدید نرخ ارز را مهار کند. محمود صالح، تحلیلگر بانک جهانی، معتقد است که «ضعف ساختار سیاست‌گذاری پولی، نبود هماهنگی با سیاست مالی و اتکا به ابزارهای کوتاه‌مدت، اثربخشی بانک مرکزی را محدود کرده است».

5. سلطه دلار بر بازار و عدم توسعه زیرساخت‌های دیناری

در اقتصاد عراق، دلار نه‌تنها ابزار مبادله خارجی، بلکه وسیله‌ای برای معاملات داخلی نیز شده است. استفاده گسترده از دلار در خریدهای عمده و معاملات تجاری، تقاضا برای ارز خارجی را افزایش داده و ارزش دینار را تضعیف کرده است. گزارش بانک جهانی در سال 2024 هشدار می‌دهد که بدون اصلاح نظام بانکی و ترویج استفاده از دینار در مبادلات، هیچ سیاست ارزی موفق نخواهد بود. اگرچه دولت عراق تلاش‌هایی برای «دیناری‌سازی» معاملات آغاز کرده، اما این سیاست‌ها هنوز در مراحل ابتدایی بوده و به حمایت گسترده نیاز دارد.

چشم‌انداز ارزش دینار در سال 2025

پیش‌بینی‌های مشترک صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی در مورد چشم‌انداز اقتصادی عراق نشان می‌دهد که اگر دولت در مسیر کاهش وابستگی به نفت، مهار تورم، تثبیت سیاسی و اصلاح سیاست‌های پولی گام برندارد، ارزش دینار در سال 2025 نیز با کاهش بیشتری مواجه خواهد شد. این روند تهدیدی برای ثبات اقتصادی، رفاه عمومی و سیاست‌گذاری بلندمدت است.

تثبیت ارزش دینار در گرو اصلاحات چندلایه

تحلیل داده‌های رسمی و گزارش‌های معتبر اقتصادی از جمله صندوق بین‌المللی پول (IMF)، بانک جهانی (World Bank) و بانک مرکزی عراق برای سال‌های 2024 و 2025 نشان می‌دهد که کاهش ارزش دینار عراق نتیجه هم‌افزایی چندین متغیر بنیادین است: اقتصاد نفت‌محور، تورم مزمن، شکنندگی ساختار حکمرانی، وابستگی شدید به واردات دلاری، و ناتوانی در اجرای سیاست‌های پولی هماهنگ. این متغیرها نه‌تنها بر نرخ تبدیل ارز اثر مستقیم داشته‌اند، بلکه با کاهش قدرت خرید شهروندان و فرار سرمایه از کشور، زنجیره‌ای از پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و مالی را به‌دنبال داشته‌اند.

از منظر کارشناسان، تثبیت ارزش دینار صرفا با افزایش ذخایر ارزی یا کنترل موقت بازار ارز ممکن نیست. علی الحسن، تحلیلگر اقتصادی در موسسه سیاست‌گذاری بغداد، تأکید می‌کند که استقرار ثبات پولی بدون اصلاح نهادی در ساختار بودجه‌ای، تقویت شفافیت مالی و عبور از انحصار نفت امکان‌پذیر نیست؛ بانک مرکزی باید از یک نهاد صرفاً اجرایی به نهادی سیاست‌گذار با اختیارات مستقل ارتقا یابد.

در همین راستا براساس گزارش چشم‌انداز اقتصاد عراق در سال 2025 از سوی بانک جهانی، سه اولویت راهبردی برای مهار کاهش ارزش پول ملی وجود دارد:

• تنوع‌بخشی فوری به اقتصاد با تمرکز بر بخش‌های کشاورزی، خدمات و تولید داخلی؛
• کاهش نرخ تورم از طریق سیاست‌های پولی هدفمند همراه با کنترل کسری بودجه دولت؛
• ایجاد بستر حقوقی برای ترویج استفاده از دینار در معاملات داخلی و خارجی و تقویت اعتماد عمومی به پول ملی.

از سوی دیگر، نقش ثبات سیاسی به‌عنوان زیرساخت تمام اصلاحات اقتصادی غیرقابل انکار است. مادامی‌که عراق درگیر بحران‌های سیاسی و امنیتی مزمن باشد، هیچ سیاست پولی یا مالی پایداری نمی‌تواند ارزش دینار را تثبیت کند.

در نهایت، مسیر تقویت ارزش دینار عراق مستلزم برنامه‌ریزی اقتصادی میان‌مدت، اراده سیاسی برای اصلاحات ساختاری، و هماهنگی نهادی بین دولت، بانک مرکزی و مجلس است. در غیر این صورت، دینار همچنان در معرض نوسانات شدید باقی خواهد ماند و ثبات اقتصادی به یک هدف دور از دسترس تبدیل خواهد شد.