تجاری‌سازی دارایی‌های فکری با صندوق‌های خطرپذیر

مرجان محمدی: سرمایه‌گذاری خطرپذیر که از آن با عنوان‌های «سرمایه‌گذاری جسورانه» یا «سرمایه‌گذاری کارآفرینی» نیز نام می‌برند، چند سالی است که در کشور فعالیت خود را برای رشد و شکوفایی استارت‌آپ ها شروع کرده‌اند. طبق فرمایشات مقام معظم رهبری یکی از راههای تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان است که با سرمایه‌گذاری این صندوق‌ها محقق می‌شود. هرچند که  تأمین سرمایه لازم برای شرکت‌ها و کسب‌وکارهای نوپا (استارت‌آپ) و کارآفرین که مستعد جهش و رشد ارزش هستند دارای ریسک فراوانی است.

در حال حاضر بیش از 190 صندوق فعال در بورس به منظور سرمایه‌گذاری در حوزه‌های تولیدی وجود دارد. همچنین در راستای تفاهم‌نامه سازمان بورس و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری راه‌اندازی این صندوق‌های جسورانه کلید خورده است تا علاوه بر برقراری ارتباط مجموعه شرکت‌های دانش‌بنیان با بازار سرمایه زمینه تامین مالی این شرکت‌ها از طریق بازار سرمایه مهیا شود.

این شرکت‌ها در مراحل ابتدایی رشد و تکامل اقتصادی خود، مورد توجه سرمایه‌گذارانی هستند که با ارزیابی موشکافانه خود، شکاف سرمایه و کمبود نقدینگی شرکت‌های کارآفرین را جبران می‌کنند و در گروه سهام‌داران آن‌ها قرار می‌گیرند. سرمایه‌گذار ریسک‌پذیر با مدیریت فعالانه و برنامه‌ریزی در توسعه مدل‌های راهبردی، در کسب‌وکار هدف و ارزش‌افزوده و افزایش قیمت سهام این شرکت‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند. رونق و توسعه فعالیت‌های سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر موتور محرکه و محور اصلی رشد محصولات جدید و نوآوری در عرصه فناوری است.

باید دانست که سرمایه خطرپذیر سرمایه‌ای است که به همراه کمک‌های مدیریتی، در اختیار شرکت‌های جوان، کوچک، به سرعت در حال رشد و دارای آتیه اقتصادی قرار می‌دهند. سرمایه خطرپذیر، از منابع مهم تامین مالی شرکت‌های کوچک و نوپا است. به بیانی می‌توان گفت شرکت‌های سرمایه‌گذاری پول و تجارب مدیریتی را در اختیار شرکت‌های در حال رشد قرار می‌دهند و آن‌ها هم این امکانات را برای تبلیغات، پژوهش، ایجاد زیرساخت و تولید محصول استفاده می‌کنند.

حال که در حدود یک سال از امضای تفاهم‌نامه سازمان بورس و معاونت فناوری ریاست جمهوری به منظور راه‌اندازی این صندوق‌ها می‌گذرد و در این زمینه اقدامات قابل توجهی به این منظور اجرایی شده است.

سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رییس جمهوری در این خصوص گفت: راه‌اندازی صندوق‌های جسورانه مسیر برای پیاده‌سازی ایده‌های نو  در  بازار سرمایه و  بورس  را مهیا کرده  و با راه‌اندازی این صندوق‌ها بازار جدیدی برای ایده‌های نو ایجاد شده است.

وی درخصوص اهداف پیش روی برای شکل‌گیری این صندوق‌ها افزود: فعالیت این صندوق‌ها بستر لازم  برای سرمایه‌گذاری در حوزه شرکت‌های دانش‌بنیان در بورس را فراهم کرده و با فعالیت این شرکت‌ها در بورس شرایط برای رشد و ارتقای منطقی آن‌ها مهیا می‌شود.

به گفته ستاری حرکت سرمایه‌گذاری در حوزه دانش‌بنیان به سمت سرمایه‌گذاری جسورانه علاوه بر اهمیت دادن به  صاحبان ایده می‌تواند منجر به استفاده از ظرفیت‌های بازار سرمایه در جهت رشد و توسعه محصولات و خدمات دانش‌بنیان و همچنین تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی شود.

تاریخچه شرکت‌های سرمایه‌گذار

باید دانست که  شرکت سرمایه‌گذار را وی سی فیرم (VC Firm) و پولی که به شرکت در حال رشد داده می‌شود سرمایه خطرپذیر (venture capital fund) می‌گویند. وی سی فیرم‌ها عموما در شرکت‌هایی سرمایه‌گذاری می‌کنند که به تکنولوژی جدید و یا روش کارنویی دست پیدا کرده باشند. این سرمایه‌گذاران در ازای پولی که سرمایه‌گذاری می‌کنند، سهام آن شرکت را تصاحب می‌کنند و از این طریق تولید پول می‌کنند. سرمایه مخاطره پذیر سرمایه‌گذاری شده عموماً هنگامی‌که سهام آن مبادله می‌شود نقد می‌شود.

مبدا واژه سرمایه‌گذار خطرپذیر فردی به نام جین وایتر بوده است که در سال ۱۹۳۹ برای اولین بار این واژه را در همایش عمومی انجمن بانکداران آمریکایی به‌کار برده است. در ابتدای شکل گرفتن سرمایه‌گذاری خطرپذیر غالباً این سرمایه‌گذاری توسط افراد ثروتمند صورت می‌گرفت. این افراد صاحبان شغل‌های پر درآمدی بودند که در کنار آن به این‌گونه سرمایه‌گذاری‌ها نیز می‌پرداختند. امروزه به این افراد فرشتگان کسب‌وکار گفته می‌شود. اما با مدرن شدن سرمایه‌گذاری پرخطر، این روش سرمایه‌گذاری خود به تجارتی مستقل تبدیل شد و شرکت‌های تخصصی در این زمینه به وجود آمدند.

[imp content=”در بازارهای مالی دنیا، شاهد شکل‌گیری نهادهای سرمایه‌گذار جدیدی هستیم. این نهادهای مالی با مشارکت مستقیم و فعال در طرح‌های فناورانه جدید با ریسک بیشتر از متوسطِ ریسک در بازارهای رسمی و غیر رسمی سرمایه‌گذاری می‌کنند.”]

این شرکت‌ها، فعالیتشان همان فعالیت سرمایه‌گذاران خطرپذیر است و کمبود کانال‌های سنتی تأمین مالی را پوشش می‌دهند و منابع مالی کافی را برای سرمایه‌گذاری پرخطر و بلند مدت در تکنولوژی‌های نوین فراهم می‌آورند. اما در شریان‌های مختلف این صنعت به صورت علمی و تخصصی حضور پیدا می‌کنند. برای انتخاب طرح‌ها الگویی بهینه وجود دارد، تأمین منابع مالی خطرپذیر به شکل سیستمی پویا درآمده است. تأثیر مدیریت و مشارکت آن‌ها بسیار تأثیرگذار است، مدیرت ریسک و خطر را به صورت حرفه‌ای در نظر می‌گیرند، همچنین زمان و راه‌های خروج از سرمایه‌گذاری را از همان ابتدا در برنامه‌های خود جای می‌دهند.

تجارب کشورهای گوناگون برای ایجاد نهادهای مالی درزمینهٔ سرمایه‌گذاری خطرپذیر نشان می‌دهد در صورت فراهم بودن مکانیزم‌ها و زیرساخت‌های مناسب، این‌گونه سرمایه‌گذاری‌ها مناسب‌ترین راه برای توسعه طرح‌های نوآورانه است. بانک‌ها و دیگر مراکز اعطای تسهیلات به دلیل ریسک‌های موجود، از این طرح‌ها حمایت نکرده‌اند. حمایت نکردن از این طرح‌ها موجب ازدست‌رفتن موقعیت‌های مستعد برای توسعه فناوری و اشتغال‌زایی در کشور می‌شود.

نکتهٔ مهم در ساختارهای تأمین مالی این‌گونه طرح‌ها، وجود سرمایه ابتدایی و راه‌اندازی کسب‌وکار است. ازاین‌رو، اگر صاحب طرح یا ایده پرداز اصلی نتواند منابع مالی ضروری و اولیه و حتی ضمانت‌های لازم برای سرمایه‌گذار را فراهم آورد، درواقع، با اولین و جدی‌ترین مسئله روبه‌رو خواهد شد. در این حالت، با فرض اینکه از عهده مسائل مدیریتی و بازار و تحلیل اوضاع برآید، دغدغه اصلی وی، چگونگی تأمین این منابع و صرف وقت و انرژی فراوان است. این روند نیز مستلزم گذراندن فرایندهای پیچیده در بیشتر مؤسسه‌های مالی و بانک‌ها و دیگر شرکت‌های دولتی است.

بانک‌ها و مؤسسه‌های مالی و اعتباری و صندوق‌ها و نیز شرکت‌های سرمایه‌گذاری مختلف، در بیشتر زمان‌ها، درزمینه رشد صنایع گوناگون و حمایت از طرح‌های سودآور اقتصادی، نقش و حضوری جدی دارند؛ اما برخی طرح‌ها و ایده‌های فناورانه دانش‌محور است. ازاین‌رو، در بازارهای مالی دنیا، به‌تازگی، شاهد شکل‌گیری نهادهای سرمایه‌گذار جدیدی هستیم. این نهادهای مالی با مشارکت مستقیم و فعال در طرح‌های فناورانه جدید و همچنین، در شرکت‌هایی با ریسک بیشتر از متوسطِ ریسک در بازارهای سرمایه‌ای رسمی و غیررسمی سرمایه‌گذاری می‌کنند؛ که ازجمله می‌توان به بازار بورس اوراق بهادار، شرکت‌های سهامی عام، زمین و مستغلات و طلا و ارز اشاره کرد. این‌گونه نهادهای مالی را «شرکت‌ها یا صندوق‌های سرمایه‌گذار خطرپذیر» نیز می‌نامند.

ایالات متحدهٔ آمریکا در توسعه صنعت سرمایه‌گذاری خطرپذیر، نقش مهمی ایفا می‌کند. بنابر آمار، عملکرد نهادهای مالی در این کشور، علاوه بر کاهش نرخ بازگشت سرمایه، به توسعه صنایع کوچک و متوسط و ایجاد ارزش در شرکت‌های سرمایه‌پذیر کمک کرده است. چنین روندی، درنهایت، به ایجاد اشتغال و توسعه اقتصاد داخلی در این کشور منجر شد.

دولت آمریکا با جذب سرمایه‌های صندوق‌های بازنشستگی و بانک‌های مختلف ایالتی و ملی توانست زمینه ایجاد فضای تخصصی و حرفه‌ای را برای کارشناسان صنایع فراهم آورد. این کارشناسان به سرمایه‌گذاری در صنایع دانش‌بنیان و شکوفاسازی آن‌ها علاقه‌مند بودند. اندکی پس از آن، دولت به خروج از این صندوق‌ها اقدام کرد. این درحالی بود که سرمایه‌گذاران بسیاری با دیدن آثار سودمند و بازدهی مناسب این نوع سرمایه‌گذاری که از صرفه مالیاتی نیز برخوردار بود، بازخرید سهام دولتی این صندوق‌ها را شروع کردند. آنان می‌خواستند از تمام بازده این صندوق‌ها که پاداش ریسک سرمایه‌گذاری در شرکت‌ها بود، به نفع خود بهره‌مند شوند. البته یکی از عواملی که باعث شد این نوع بازار یا صنعت، رشد یابد، این بود که رقابت در بازار با توجه به کثرت ایده‌ها و طرح‌های خطرپذیر، اندک و درنتیجه، حق گزینش طرح‌های سودآور، بسیار بود. ازاین‌رو، سرمایه‌گذاران طرح‌هایی را که توان بالقوهٔ فراوانی برای رشد و توسعه داشت، به‌سرعت جذب می‌کردند. به‌تدریج، این صنعت در سطح بین‌الملل شناخته‌تر شد و سرمایه‌گذاری در طرح‌های جدید پر ریسک، پس از آمریکا، در کشورهای اروپایی و آسیایی رواج یافت؛ برای مثال در کشور هند، به‌عنوان کشوری درحال توسعه، از سال ۱۹۸۵ به بعد، فعالیت رسمی در این حوزه شکل گرفته است.

هم‌اکنون، در هند حدود ۲۵۰تا۳۰۰صندوق خطرپذیر مشغول فعالیت است. حتی در کشورهایی مانند کانادا، در کنار بورس سهام شرکت‌های بزرگ، بورس سهام شرکت‌های پر ریسک جای دارد. به دلیل بازدهی کمابیش خوب سالانه این شرکت‌ها، در مقایسه‌ با دیگر شرکت‌های حاضر در بورس، حجم معاملات روزانه سهام شرکت‌های پر ریسک به‌طور چشمگیری رشد کرده است.

در کشور انگلستان، بورس‌های محلی کوچکی را تأسیس کرده‌اند. شرکت‌های متقاضی ورود به بورس، با دارا بودن شرایط از پیش اعلام‌شده، برای عرضه سهام به عموم افراد اجازه می‌یابند. بورس سرمایه‌گذاری خطرپذیر لندن نیز از این قبیل است.

وجود فرصت‌های پربازده مالی طی دورهٔ مشارکت سرمایه‌گذاران خطرپذیر، طرح‌ها و شرکت‌های صاحب ایده و فناوری را با استقبال سرمایه‌گذاران خطرپذیر در دانشگاه‌ها و مراکز علمی و آزمایشگاه‌ها و نمایشگاه‌ها روبه‌رو کرده است. درمجموع، شرکت‌های نوپا خواهان جذب یا افزایش سرمایه‌اند.

ازاین‌رو، ایجاد بسترهایی مناسب مانند بازارهای سرمایه‌ای از عوامل مهم تسهیل خروج سرمایه‌گذاران خطرپذیر از شرکت‌ها و کسب بازدهی و نقدینگی مناسب برای آنان است. این بازارها به سرمایه‌گذاران فعال در این صنعت فرصت می‌دهند که بازدهی واقعی یا همان پاداش ریسک‌های تقبل شده را در زمان مناسب، با ایجاد نقدینگی در سرمایه‌گذاری ابتدایی خود و خروج از شرکت محقق سازند.

به‌طور خلاصه، ساختار سازمانی این صندوق‌ها به این صورت است که هیات امنا، متشکل از سهام‌داران صندوق، با انتخاب یک مدیر یا گروه مدیران، وظایف مربوط به فعالیت‌ها و کارشناسی و ارزیابی طرح‌ها را به این گروه واگذار می‌کند. گروه مدیران سعی می‌کند با گزینش طرح‌های خوب و جذاب که ارزش بالقوه مطلوبی دارد، پس از دو تا سه سال، به بازدهی مطلوبی دست یابد.

کارشناسان و مدیران صندوق باید تمام ابعاد طرح ازجمله مباحث فنی، مسائل بازار و گروه مدیران، برآوردهای مالی و… را با محاسبهٔ ضرایب ریسک این طرح‌ها بررسی کنند. بنابراین، در مرحله اول، پس از ارسال پرسش‌نامه شغلی برای صاحبان ایده و کارآفرینان، از آن‌ها می‌خواهند طرح را مفصل توصیف کنند تا ارزش‌گذاری شرکت‌ها به‌خوبی انجام شود. در جلسات آتی نیز از آن‌ها می‌خواهند طرح را با توضیحات بیشتر معرفی کنند تا سرانجام، در طرح‌های منتخب سرمایه‌گذاری کنند

سرمایه‌گذاری خطرپذیر در ایران

در ایران یکی از حلقه‌های مهم مفقوده در زنجیره کارآفرینی، شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر است و کمتر سازمان و شرکتی را می‌توان یافت که به‌طور کامل شاخص‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر را رعایت کرده باشد. در هیچ‌یک از شرکت‌ها و صندوق‌های شکل گرفته در ایران در این زمینه تاکنون بخش خصوصی به تنهایی وارد عمل نشده و غالباً با مشارکت و حمایت و سرمایه دولت است. (هرچند که شرکت‌ها این مساله را قبول ندارند) به همین دلیل تأمین عمده هزینه‌های جاری این صندوق‌ها و شرکت‌ها توسط بخش دولتی صورت می‌گیرد.

این شرکت‌ها برای بقا در بازار پر ریسکی که کار می‌کنند حتماً باید از ساختاری هوشمند و کارآمد بهره‌مند باشند که البته بستگی به سیاست‌ها و اهداف آن شرکت این ساختار نیز متفاوت است.

حسین نظام دوست رئیس اداره ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز در این خصوص گفت: طی سال‌های اخیر علاوه بر برنامه‌ها و اقداماتی که در دولت به‌منظور توسعه اقتصاد دانش‌بنیان انجام شده، چندین برنامه توسعه‌ای نیز در فرابورس ایران برای حرکت در این مسیر آغاز شده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها رونمایی از «صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه» در تاریخ ششم دی‌ماه سال 1395 است.

وی افزود: سرمایه‌گذاری جسورانه یکی از مدل‌های سرمایه‌گذاری برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا و شرکت‌های کوچک با پتانسیل رشد بلندمدت به شمار می‌رود که منبع بسیار مهمی برای راه‌اندازی کسب‌و‌کارهایی است که توان دسترسی به منابع تامین مالی رایج مانند بانک را نداشته باشند. اگر بخواهیم ساده‌تر توضیح دهیم، در واقع صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه (Venture Capital Fund)، سرمایه‌ مالی، فنی و مدیریتی را در اختیار شرکت‌های جوان و دارای ظرفیت مناسب برای رشد قرار می‌دهد و به بلوغ این شرکت‌ها کمک می‌کند.

[imp content=”موضوع فعالیت صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه در ایران جمع‌آوری منابع مالی و سرمايه‌گذاري در اوراق مالکیت اشخاص حقوقی با موضوع فعالیت در پروژه‌های فکری و نوآورانه است.”]

وی در پاسخ به این سوال که مراحل ورود صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه به بازار سرمایه چیست و تعداد صندوق‌هایی که پذیره‌نویسی شده‌اند چقدر است؟ گفت: برای تجاری‌سازی و خلق کسب‌وکار از یک ایده، سرمایه‌گذاری و راهبری موثر لازم است. در این مقطع، صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه با مجوز سازمان بورس و اوراق بهادار تاسیس می‌شوند و پس از پذیره‌نویسی در فرابورس ایران به انتخاب و راهبری شرکت‌های نوپا و استارت آپ‌ها در یک بازه زمانی مشخص بین 5 تا 7 سال اقدام می‌کنند. تاکنون صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه رویش لوتوس و آرامان آتی یکم در این خصوص در بازار فرابورس ایران پذیره‌نویسی شده‌اند و صندوق‌های دیگری نیز موافقت اصولی تاسیس خود را از سازمان بورس کسب کرده‌اند.

وی به  حوزه فعالیت صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه اشاره کرد و گفت: موضوع فعالیت صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه جمع‌آوری منابع مالی و سرمايه‌گذاري در اوراق مالکیت اشخاص حقوقی با موضوع فعالیت در پروژه‌های فکری و نوآورانه در زمینه‌هایی مانند اختراعات، علائم تجاری، طرح‌های صنعتی، ارقام گیاهی، آثار ادبی و هنری، پروژه‌های فکری و نوآورانه و … است که این امر به‌منظور به بهره‌برداری رساندن و تجاری‌سازی دارایی‌های یاد شده صورت می‌گیرد.

وی مزایای مترتب بر صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه و نقش این صندوق‌ها در اقتصاد و بازار سرمایه رامواردی همچون توسعه تجاری‌سازی دارایی‌های فکری، بهبود تامین مالی استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان در بازار سرمایه، بهبود ساختار مدیریت و حاکمیت شرکتی این بنگاه‌ها ذیل مدیریت نهاد سرمایه‌گذاری جسورانه، دانست و گفت: هدایت منابع مالی خصوصی و عمومی ‌به این ساختارها و افزایش ارزش‌افزوده تولید داخلی از طریق حمایت از صنایع دانش‌بنیان از دیگر مزایای ایجاد و بهبود زمینه فعالیت صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه از طریق بازار سرمایه است.

وی خاطرنشان کرد: از مهم‌ترین مزایای فعالیت این ساختارها در بازار سرمایه و اقتصاد کشور، توسعه تجاری‌سازی دارایی‌های فکری، بهبود تامین مالی شرکت‌های کوچک و متوسط اعم از صنعتی و دانش‌بنیان در بازار سرمایه، بهبود ساختار مدیریت و حاکمیت شرکتی بنگاه‌های کوچک و متوسط ذیل مدیریت نهاد سرمایه‌گذاری جسورانه و در نتیجه هدایت منابع مالی خصوصی و عمومی به این ساختارها است.نباید فراموش کنیم که افزایش ارزش‌افزوده تولید داخلی از طریق حمایت از شرکت‌های کوچک و متوسط و صنایع دانش‌بنیان کشور ممکن می‌شود.