بانک مرکزی چیست و چه وظایفی دارد؟

عرفان شاه‌محمدی|به گزارش تجارت‌نیوز ، بانک مفهومی است دیرینه که نقطه شروع آن از اعتماد کردن مردم به افرادی امین آغاز می‌شود. آغاز داستان به این شکل است که مردم، طلا و دارایی‌های دیگر خود را به دست افراد مطمئنی برای نگه‌داری می‌سپردند. پس از مدتی این افراد نکاتی را کشف کردند که به آن‌ها امکان وام‌دهی بدون داشتن پول کافی را می‌داد و از این نقطه بود که بانکداری متولد شد.

اما این بانک‌های نوپا به علت رقابت میان خود و علل خارج از توان خود، گاهی دچار بحران در بازپرداخت تعهدات خود به مشتریان می‌شدند. در نتیجه برای حفظ سلامت بانک‌ها و جریان پول در اقتصاد، نهادهای ناظری پدید آمد که یکی از آن‌ها بانک مرکزی است. در این مقاله در باب چیستی و وظایف این نهاد صحبت خواهیم کرد.

از بدو طلوع بشر، حتی پیش از زمان شروع سرمایه‌داری و انقلاب صنعتی، مردم همواره در خانه خود مقدار مازادی بر نیاز خود داشتند که به گونه‌ای نقش پس‌انداز را در خانه آنان ایفا می‌کرد. همچنین به مرور زمان، به واسطه دشواری حمل‌ونقل طلا و جواهر در تجارت، روش پرداخت به وسیله برات و باقی اوراق پرداخت پدید آمد که لازمه آن وجود نمایندگانی امین و معتمد در جهت نگه‌داری دارایی‌ها و پرداخت آنان بود.

سرمایه‌داری و ظهور بانکداری

پس از پدیدار شدن سرمایه‌داری نیز، به واسطه جا افتادن روند تولید پیش از نیاز، همواره مقداری از تولید اقتصادی در دست دارندگان ابزار تولید می‌ماند و از آن جایی که آن‌ها به دنبال سرمایه‌گذاری این مقدار برای تحقق بیشتر تولید بودند. نیاز به وجود نهادهایی حس می‌شد تا با جمع کردن پس‌اندازهای خرد و سرمایه‌گذاری آنان در پروژه‌های کلان، منابع اقتصادی را به سمت تولید بیشتر و بهره‌ورتر کردن اقتصاد هدایت کنند. تمامی این عوامل در تاریخ بشر دست به دست هم داده است تا پدیده‌ای به نام بانک شکل بگیرد.

بانکداری مسیر درازی را پیموده تا به فرم کنونی خود دربیاید و این مسیر را در مقاله‌ای در باب چیستی بانک‌ها بررسی خواهیم کرد. در این مقاله اما خواننده باید بداند که این بنگاه‌ها به چند جهت همواره در خطر ورشکستگی و عدم توانایی در بازپرداخت سپرده‌ها هستند. بانک‌ها می‌دانند که در شرایط عادی همه سپرده‌گذاران برای تسویه حساب‌های خود حاضر نمی‌شوند، در نتیجه آن‌ها بیشتر از دارایی‌های خود به پرداخت وام در اقتصاد می‌پردازند. همواره تمامی بانک‌ها در یک اقتصاد در معنای اسمی ورشکسته هستند. حال اگر در چنین شرایطی یک بحران مانند تروریسم، فرار سرمایه، جنگ داخلی و یا سقوط بازار سهام رخ دهد، مردم به آن‌ها برای نجات سپرده‌های خود حمله خواهند کرد.

بانکداری، کسب سود و پدیده بانک مرکزی

از طرفی دیگر، به واسطه وجود رقابت میان بانک‌ها برای کسب سود، آن‌ها ممکن است وارد بازی‌های «پانزی» شوند. روند این بازی‌ها به این صورت است که بانک‌ها برای جذب سپرده‌های بیشتر از مشتریان، شروع به پیشنهاد نرخ‌های تخیلی برای سپرده‌ها می‌کنند.

این در حالی است که بازده سرمایه‌گذاری‌ها در این اقتصاد در بهترین حالت شاید نیمی از این نرخ‌های پیشنهادی باشد. به دنبال این امر، بانکی که چنین نرخ‌هایی را پیشنهاد می‌کند.

در واقع با دریافت سپرده از مشتریان جدید است که می‌تواند تعهدات خود را به سپرده‌گذاران قبلی انجام دهد و نتیجه چنین رقابت ناسالمی در اقتصاد، نابودی سپرده‌ها، ورشکستگی بنگاه‌های تولیدی در کنار بحران‌های اجتماعی گوناگون است که برای ایرانیان، در قالب موسسات مالی و اعتباری غیرمجاز تجربه شده و به خوبی با این داستان آشنا هستند.

وظایف بانک مرکزی چیست؟

مضاف بر این همواره تخلفات دیگری در شبکه بانکی کشور امکان رخ دادن دارد که اهمیت نظارت بر فعالیت بانک‌ها و جریان بانکی را دوچندان می‌کند و بالاتر از این‌ها، پدیده شومی در اقتصاد به نام تورم امکان رخ دادن دارد. در نتیجه در کنار قوانین بانکی مصوب مجلس‌ها و مقررات دولتی، نهادهایی به نام بانک‌های مرکزی شکل گرفته‌اند که به عنوان ناظر بر بانک‌ها عمل می‌کنند. در ادبیات اقتصادی برای بانک مرکزی این وظایف در نظر گرفته می‌شود:

1. نظارت بر بانک‌ها: تمامی بانک‌ها موظف بوده که بخشی از سپرده‌های خود را در بانک مرکزی سپرده‌گذاری کنند. همچنین نرخ‌های پیشنهادی، نوع وثیقه‌های پذیرفته شده، نحوه اعتباردهی و رتبه‌بندی مشتریان و نرخ کفایت سرمایه در آن‌ها به همراه فاکتورهای دیگر مورد نظارت است. در این مسیر بانک‌ها از استانداردهایی چون بازل3 پیروی می‌کنند.
2. مدیریت تورم ملی: بانک مرکزی به عنوان نهاد اجراکننده سیاست پولی، همواره به دنبال آن است که عرضه پول در اقتصاد متناسب با نیاز تولیدی کشور باشد. اگر این مقدار کمتر از حد لازم باشد، پادتورم (deflation) و برعکس آن تورم (inflation) رخ می‌دهد. بانک مرکزی برای کنترل این امر می‌تواند دست به خلق پول پرقدرت بزند و به دولت یا بانک‌ها وام دهد. تغییرات نرخ این سپرده‌‌های قانونی احتیاطی بر میزان وام‌دهی و در نتیجه افزایش حجم پول موثر است. همچنین بانک مرکزی می‌تواند دست به خرید و فروش اوراق قرضه بزند که از آن با نام عملیات بازار باز یاد می‌شود.
3. مدیریت پول ملی: بانک مرکزی به مدیریت اسکناس و مسکوکات می‌زند و می‌کوشد که به روش‌های گوناگون از امکان جعل و تقلب در آن‌ها بکاهد.
4. مدیریت جریان‌های پولی کشور: بانک‌های مرکزی به واسطه گسترش صنعت بانکداری و پرداخت، به روش‌های پرداخت و جابه‌جایی پول در اقتصاد نیز ورود کرده‌اند و به دنبال تسهیل تجارت الکترونیک، مدیریت گردش پول و مجوزدهی در این زمینه می‌کنند. آن‌ها همچنین به دنبال مبارزه با جرایم پولی مانند پولشویی هستند.
5. مدیریت بازار ارز و جریان‌های ارزی کشور: این وظیفه البته متاثر از نوع رژیم ارزی کشور مورد نظر است. تمامی بانک‌های مرکزی همواره‌ ذخیره‌ای ارزی در خزانه خود نگه‌داری می‌کنند که به هنگام وقوع تلاطمات ارزی برای حفظ ثبات بازار از آن استفاده می‌کنند. در رژیم ارزی نرخ ثابت، بانک مرکزی با تغییر جریان عرضه ارز همواره در پی دنبال کردن یک نرخ ارز مشخص است.

سایر وظایف بانک مرکزی چیست؟

وظایف دیگری نیز ممکن است برای این بانک‌ها در نظر گرفته شود که متفرقه هستند، که از آن جمله می‌توان به مدیریت بدهی‌های دولت و یا تلاش‌ برای کاهش نرخ بیکاری در کشور اشاره کرد.

در نهایت در جهت حفظ سلامت اقتصادی و جلوگیری از بحران‌های اعتباری و پولی، ورشکستگی بانک‌ها و حفظ سطوح قیمت‌ها در سطح تعادلی، نهادی به نام بانک مرکزی در اقتصادهای مدرن پدید آمده است که از مسیرهای نظارتی و قوانین مشخص چون نرخ سپرده قانونی، بر فعالیت بانک‌ها، جریان‌های پولی و مسیرهای پرداخت و مسائل مرتبط با آن‌ها حکمرانی می‌کنند. نکته آخر در این زمینه این است که این نهاد برای اعمال وظایف خود به نحو احسنت می‌بایست از یوغ دولت خارج شده و به عنوان قلک آن شناخته نشود.