پرونده هفته؛ آیا جو بایدن، تحریم‌ها را برمی‌دارد؟ / تداوم تحریم‌ها برای مردم ممکن است؟

اگر «تحریم‌ها نبود، از مرگ ۱۳ هزار ایرانی بر اثر کرونا جلوگیری می‌شد.» این شاید کوتاه‌ترین و بهترین توصیف برای تاثیر تحریم‌ها بر زندگی مردم است. تحریم‌هایی که کاخ سفید می‌گوید قرار نیست بر زندگی مردم ایران تاثیر منفی بگذارد و حاکمیت را نشانه گرفته است. اما آمارها و گزارش‌ها نشان می‌دهد تحریم‌ها مستقیما بر زندگی مردم اثر گذاشته و این اثرات اکنون در میانه بحران کرونا بیش از همیشه مشهود است.

به گزارش تجارت‌نیوز، چندی پیش بود که محمدجواد صالحی اصفهانی، اقتصاددان ایرانی ساکن آمریکا در یادداشتی اعلام کرد «اگر تحریم‌ها نبود ایران می‌توانست از مرگ 13 هزار ایرانی بر اثر کرونا جلوگیری کند.»

اما تحریم‌ها چگونه آمار کشته‌های کرونا در ایران را به 400 نفر در روز رسانده است؟ آنچه این اقتصاددان بر آن تاکید می‌کند مساله دسترسی به دارو و درمان برای مقابله با این ویروس نیست. مساله این است که ایران هم مانند بسیاری از کشورها با شیوع کرونا، باید قرنطینه و طرح فاصله‌گذاری اجتماعی را اجرا می‌کرد تا آمار شیوع را به حداقل برساند.

کاری که در یک ماه اول سال جاری انجام شد و به ایران کمک کرد آمار مرگ و میر کرونا را به نصف کاهش دهد و همپای دیگر کشورها کرونا را مهار کند. اما ادامه طرح فاصله‌گذاری اجتماعی هزینه داشت و اقتصاد درگیرِ با تحریمِ ایران از پس این هزینه‌ها بر نمی‌‌آمد.

پس دولت مجبور شد طرح فاصله‌گذاری اجتماعی را متوقف کند و شرایط را عادی اعلام کند. دولت قرنطینه را پایان داد و حتی وزیر کشور اعلام کرد «مردم خودشان از خودشان در مقابل کرونا مراقبت کنند».

این تنها اثر کرونا بر اقتصاد و مردم ایران نیست. تحریم‌ها حدود یک دهه است اقتصاد و معیشت مردم را نشانه گرفته و در دو سال گذشته، این تاثیر بیش از همیشه بوده است. اقتصاد ظرف دو سال گذشته حداقل 11 درصد کوچک‌تر شده، درآمد سرانه مردم 34 درصد کمتر شده، تورم از 40 درصد گذشته، متوسط استانداردهای زندگی ۱۳ درصد کاهش یافته،صادرات نفت ایران به کمترین میزان ممکن رسیده، تجارت خارجی کاهش یافته و مبادی ورود ارز به کشور بسته است.

بسیاری می‌گویند بخش مهمی از این مشکلات ناشی از سیاست‌های نادرست اقتصادی است. درست است. اما ترکیب تحریم‌ها و مشکلات ساختاری، اقتصاد ایران را با مشکل مواجه کرده و کوید 19 هم مزید بر علت شده است.

بخش آکادمی تجارت‌نیوز در این هفته تاثیر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران را بررسی می‌کند و به این سوال جواب می‌دهد که تحریم‌ها تاکنون با ابعاد مختلف اقتصاد ما چه کرده و آیا تدوام این شرایط دیگر ممکن است؟ آیا با تغییر رئیس جمهوری امریکا می‌توان به آغاز مذاکرات و بهبود شرایط امید داشت یا نه؟

صادرات صفر و درآمد 5 میلیارد دلاری!

تحریم‌ها، صادرات نفت ایران را به کمترین میزان در چهار تا پنج دهه گذشته رسانده است. بعد از برجام صادرات نفت ایران از سه میلیون بشکه در روز فراتر رفته بود و حتی منجر به نرخ رشد اقتصادی 12.5 درصدی در ایران شد.

اما دور جدید تحریم‌ها، صادرات نفت ایران را به حداقل رساند. برخی از منابع آماری می‌گویند صادرات نفت ایران به حدود 200 هزار بشکه در روز رسیده است. همزمانی افت صادرات و افت قیمت نفت، کار را برای دولت ایران سخت‌تر از همیشه کرده است و برخی از کارشناسان می‌گویند درآمد نفت ایران احتمالا به کمتر از 5 میلیارد دلار رسیده است. البته با فرض اینکه ایران بتواند نفت خود را به قیمت بفروشد؛ نه با تخفیف ویژه.

برخی دیگر از تحلیل‌ها می‌گوید مجموع درآمد 56 میلیارد دلاری نفت ایران در سال 96 به 42 میلیارد دلار در سال 97 و 15 میلیارد دلار در سال 98 رسیده است. با توجه به تشدید محدودیت‌های صادرات نفت توسط آمریکا پیش‌بینی می‌شود در سال ۹۹ میزان کل منابع حاصل از صادرات نفت خام و گاز کشور ۱۰ میلیارد دلار باشد. اگرچه گزارش‌های بین‌المللی درآمد حاصل از صادرات نفت خام و گاز را حدود چهار میلیارد دلار می‌داند.

افت 93 درصدی درآمد نفتی

اقتصاد ایران ظرف دو سال، حدود 82 تا 93 درصد درآمد نفتی خود را از دست داده است. در این میان دولت امیدوار بود با افزایش درآمدهای مالیاتی بخشی از کسری بودجه را حل کند که شیوع ویروس کرونا کسب‌وکارها را به تعطیلی کشاند و کار دولت را برای دریافت مالیات 195 هزار میلیارد تومانی دشوار کرد.

برآوردهای مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید دولت در سال 99 و قبل از شیوع کرونا، با کسری بودجه 185 هزار میلیارد تومانی مواجه بوده است. تبعات کسری بودجه کم کم بروز می‌کند.

درآمد دولت احتمالا همه و همه صرف هزینه‌های جاری می‌شود. هزینه‌هایی مانند حقوق و دستمزد کارکنان بخش دولتی. بودجه‌ای برای اجرای پروژه‌های عمرانی باقی نمی‌ماند و نبود پروژه‌های عمرانی به این معناست که خبری از ایجاد اشتغال و درآمد برای گذران معیشت نیست.

روند افت درآمد سرانه پیش و پس از تحریم‌ها

کاهش 34 درصدی درآمد سرانه!

از طرف دیگر از سال 97 تاکنون نرخ رشد اقتصاد ایران منفی بوده و اقتصاد ایران ظرف دو سال 11 درصد کوچکتر شده است. براساس برخی از ارزیابی‌های بین‌المللی این رکود اقتصادی، شدیدترین رکود اقتصاد ایران پس از جنگ هشت‌ساله است.

اما نتیجه این رکود اقتصادی چیست؟ مرکز پژوهش‌های مجلس خرداد سال 99 گزارشی منتشر کرد که نشان می‌داد درآمد سرانه ایرانیان نسبت به سال 90، 34 درصد کم شده است.

این یعنی هر ایرانی در سال 98، یک سوم قدرت خرید خود را از دست داده و کمتر می‌تواند مصرف کند. اما نکته نگران‌کننده این گزارش در این است که شش سال متوالی نرخ رشد اقتصادی ایران باید مثبت 8 درصد شود تا درآمد ایرانیان به سطح سال 90 برسد.

یعنی در بهترین حالت اقتصادی، در سال 1405 درآمد سرانه هر کدام از ما به سطح سال 90 می‌رسد. اما نکته مهم این است که با فرض تدوام تحریم‌ها و ادامه شرایط کنونی، نرخ رشد اقتصادی مثبت 8 درصد ممکن نیست. پس این به آن معناست که با تدوام تحریم‌ها،‌ قدرت خرید مردم باز هم کاهش می‌یابد و شرایط دشوارتر می‌شود.

از ابتدای دهه 90 رشد سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران منفی شده است.

فرار 80 میلیارد دلاری سرمایه

اما چرا افزایش نرخ رشد اقتصادی 8 درصدی ممکن نیست و به عبارت دیگر ایران چگونه می‌تواند نرخ رشد اقتصادی خود را افزایش دهد؟ جواب ساده است با افزایش سرمایه‌گذاری. اما مساله این است که سرمایه‌ای در کار نیست.

به گواه مرکز پژوهش‌های مجلس «انباشت سرمایه در بخش نفت و گاز، صنعت، معدن، ساختمان و ارتباطات از سال 91 به بعد منفی است و از سال 90 تا 96 نه تنها سرمایه جدیدی وارد این بخش‌ها نشده بلکه به طور متوسط سالانه حدود 2/2 درصد از میزان سرمایه انباشته شده در این بخش‌ها کاسته شده است.»

آمار کاهش سرمایه‌گذاری در ایران را سازمان‌های بین‌المللی هم تایید می‌کنند. به گزارش آنکتاد میزان سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم در ایران در سال 2018 نسبت به سال 2017 معادل 70 درصد کاهش یافته است.

اما ایران در این سال‌ها نه توانسته سرمایه خارجی جذب کند، نه توانسته سرمایه‌های داخلی را نگه دارد. سرمایه‌گذاران ایرانی تا توانسته‌اند سرمایه‌های خود را از ایران خارج کرده‌اند.

روند کاهش نرخ رشد اقتصادی

به‌گونه‌ای که در بهار ۹۷ خالص حساب سرمایه ایران زیر منفی پنج میلیارد دلار بوده. عددی که نشان می‌دهد سرعت فرار سرمایه در مقایسه با بهار 96، چهار برابر بیشتر شده است.

گزارش‌های دیگری هم وجود دارد که می‌گوید در سال‌های 95 و 96، حدود 59 میلیارد دلار سرمایه از ایران خارج شده و این عدد در سال 97 حدود 20 میلیارد دلار بوده است! یعنی در سه سال 80 میلیارد دلار سرمایه از ایران خارج شده است. 8 برابر درآمدی که ایران امیدوار است با فروش نفت خود وارد کشور کند.

پس در نبود سرمایه‌های داخلی و خارجی، کیک اقتصاد ایران بزرگ نمی‌شود و با افزایش جمعیت، سهم هر کدام از ما از این کیک مدام کم و کمتر می‌شود و نتیجه آن افت درآمد و افزایش فقر است.

تحریم علیه مردم!

نتیجه ساده است. معیشت مردم تنها در حالی بهتر می‌شود که درآمد سرانه افزایش یابد. درآمد سرانه و قدرت خرید، نیازمند افزایش نرخ رشد اقتصادی است. نرخ رشد اقتصادی در حالی بهبود پیدا می‌کند که سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف بیشتر شود. اما تحریم‌ها مانع ورود سرمایه به داخل کشور است و بی‌ثباتی اقتصادی هم سبب فرار سرمایه‌های داخلی است.

تا رشد اقتصادی بهبو پیدا نکند، اشتغال ایجاد نمی‌شود و تا اشتغال ایجاد نشود از ایجاد درآمد و بهبود سطح معیشت مردم خبری نیست.

قطعا همه این مشکلات، ناشی از تحریم‌ها نیست. اقتصاد ایران سال‌هاست با بخش مهمی از این مشکلات درگیر است. اما تحریم‌ها شرایط را دشوارتر کرد و مهم‌ترین آن این بود که شیر ورود دلارهای نفتی به کشور را بست.

اما این همه تاثیر منفی تحریم‌ها نیست. تحریم‌ها، روابط تجاری ایران با کشورها را به حداقل رسانده است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تعداد کشور‌هایی که 80 درصد صادرات ایران را تأمین می‌کرده‌ا‌ند، از 23 کشور در سال 80 به 9 کشور در سال 97 تقلیل یافته است.

از طرف دیگر، تحریم‌های بانکی نقل و انتقال پول به داخل کشور را دشوار کرده و از سوی دیگر، کشورها حاضر نیستند به دلیل مبادله چند میلیون دلاری با ایران، روابط خود با بزرگترین قدرت اقتصادی جهان را به مخاطره بیندازند. پس ایران بخش مهمی از بازارهای صادراتی خود را هم از دست داده. چه بازار نفت و چه دیگر کالاها را. این مساله بخش صنعت و صادرات ایران را هم تحت تاثیر قرار داده.

بر این اساس می‌توان گفت تحریم‌ها اقتصاد ایران و معیشت مردم را نشانه گرفته است. تاثیر تحریم‌ها بر سفره و معیشت مردم به وضوح دیده می‌شود. تاثیری که ابعاد بسیاری دارد.

لیست بلند تاثیرات منفی

لیست تاثیرات منفی تحریم‌ها بر زندگی مردم، لیستی بلند و بی‌پایان است. آنتونیو گوتروش، سال گذشته لیستی از تاثیر تحریم‌ها بر زندگی مردم را روایت کرد:

تحریم ها می‌تواند به نرخ تورم 50 درصدی منجر شود که بالاترین سطح از سال 1980 است.
موسسات مالی تجارت با ایران را به حالت تعلیق درآورده‌اند.
داد و ستدهای مربوط به تجارت بشردوستانه محدود شده است.
روند پیچیده نظارتی، دسترسی محدود به خدمات بانکی و کمبود ارز خارجی در ایران، پرداخت به شرکت‌های خارجی را محدود ساخته است.
تحریم‌ها و محدودیت‌های بانکی به طور غیرقانونی بر تولید، دسترسی و توزیع داروها، تجهیزات و لوازم پزشکی تاثیر می‌گذارد.
قیمت داروها افزایش چشمگیر داشته و کاهش ارزش سهام شرکت‌های دارویی می‌تواند بر بخش بهداشت و درمان تاثیر سو بگذارد و منجر به افزایش مرگ و میر قابل پیشگیری و تأثیر منفی بر بهره‌مند شدن از حق سلامت شود.
اگرچه 96 درصد داروها در ایران تولید می‌شود، اما این تولید به مواد اولیه وارداتی متکی است و نبود مواد اولیه، سبب نایاب شدن داروی بیماری‌های صعب‌العلاج همچون سرطان، بیماری‌های قلبی، تالاسمی و ام اس یا بیماری‌های نادر شده است.
بیمارستان ها با کمبود دارو ، تجهیزات پزشکی و کالاهای مصرفی روبرو هستند.
شرکت‌های بزرگ بین‌المللی، ارسال مواد غذایی به ایران را متوقف کرده‌اند و واردات گندم، ذرت، شکر خام یا سایر کالاها با مشکل مواجه شده است.

********************

با قوت گرفتن حضور جو بایدن در کاخ سفید، بسیاری امیدوارند که مذاکره ایران و امریکا از سر گرفته شود و تحریم‌ها کاهش یابد. در پرونده هفته جاری به این سوال جواب می‌دهیم که تحریم‌ها چه اثری بر بخش معیشت، بودجه، توسعه، وضعیت بانک‌ها، صنعت و صادرات و خانوارها گذاشته است و آیا تدوام شرایط موجود ممکن است؟