مدیریت اتلاف و الگوهای رفتاری؛ هر کیسه زباله چند تومان می‌ارزد؟

در بیشتر موارد از دو سوی اقتصاد صحبت می‌کنیم. یک‌طرف به تولید کالا و خدمات می‌پردازد و طرف دیگر این تولیدات را مصرف می‌کند. قیمت عاملی است که نرخ تولید را با نرخ مصرف هماهنگ می‌کند. اگر تقاضا برای یک کالا بیشتر از عرضه آن باشد، قیمت بالا می‌رود، مصرف کم می‌شود و تولید افزایش می‌یابد تا بازار به تعادل برسد. اما چیزی که معمولا از آن صحبت نمی‌کنیم مقدار اتلافی است که دراین‌بین رخ می‌دهد. مثلا وقتی یک نانوا 2 تن نان تولید می‌کند، ممکن است تنها 1 تن از این نان به مصرف برسد و باقی آن به زباله تبدیل شود.

چه اتفاقی می‌افتاد اگر 100% نان تولیدشده به مصرف می‌رسید؟ طبیعتا مقدار تولید کم می‌شد و قیمت نان کاهش پیدا می‌کرد. منابع اضافی (مثل آب، زمین و کارگر) صرف تولید محصولات کشاورزی دیگر می‌شد و قیمت آن محصولات هم کاهش پیدا می‌کرد. تمام مردم از محصول بیشتر و ارزان‌تر بهره‌مند می‌شدند. اما چرا تمام مردم برای به بهتر شدن وضع زندگی خود، تصمیم به مدیریت اتلاف نمی‌گیرند؟

پلاستیک، بمب هیدروژنی در خانه‌های ما

پلاستیک محصولی است ارزان، سبک و البته بادوام. مشکل پلاستیک هم همین دوام آن است. یک بطری پلاستیکی که امروز دور می‌اندازیم ممکن است تا چند قرن در طبیعت باقی بماند و تجزیه نشود. این در حالی است که هرساله بیش از 300 میلیون تن پلاستیک تولید و به طبیعت وارد می‌شود. اما طبیعت هنوز فرصت نکرده اولین قطعات پلاستیکی تولیدشده در جهان را تجزیه کند. این قطعات نه‌فقط برای محیط‌زیست دریایی، بلکه برای تمام بشریت تهدیدی جدی هستند.

در کشورهای پیشرفته مشتری‌های بافرهنگ به این فکر افتاده‌اند که قطعات پلاستیکی قابل بازیافت بخرند. اما آن‌ها دقت نمی‌کنند که هر چیز قابل بازیافت الزاما بازیافت نمی‌شود. یک‌تکه پلاستیک با برچسب «recyclable» هم می‌تواند به دریا وارد شود و یک وال آبی آن را ببلعد. مشکل اساسی اینجا است که استفاده از قطعات غیرپلاستیکی هم کاملا سبز نیست. استفاده از چوب و فلز بجای پلاستیک می‌تواند درمجموع آسیب بیشتری به طبیعت بزند. توجه کنید که تولید فولاد به مقدار زیادی آب و انرژی نیاز دارد. پس فولاد به‌هیچ‌عنوان جایگزین مناسبی برای پلاستیک نیست.

چه‌کار باید کرد؟

وقتی از پسماند پلاستیکی حرف می‌زنیم، بیشتر مردم به یاد بازیافت می‌افتند. آن‌ها فکر می‌کنند اگر نظام بازیافتی کارا وجود داشته باشد می‌توانند هرقدر که می‌خواهند پلاستیک مصرف کنند. این تصور از پایه و اساس ایراد دارد. به شرکت خود دقت کنید. هرروز مقدار زیادی لیوان پلاستیکی در کنار آبسرد کن قرار می‌گیرد و هر کارمند در طول روز یک یا چند لیوان مصرف می‌کند. حالا تصور کنید لیوان‌های پلاستیکی با لیوان‌های بامبو جایگزین شوند. همین تغییر ساده می‌تواند شروع یک تحول عظیم باشد.

تولید لیوان بامبو یک ایده تجاری سودآور است.

از طرف دیگر داشتن لیوان شخصی خیلی از لیوان‌های پلاستیکی بهتر است، حتی اگر لیوان شما فولادی باشد. چرا که این لیوان چند سال روی میز شما می‌ماند. با افزودن این لیوان به میز کار خود می‌توانید از مصرف هزار تا 10 هزار لیوان پلاستیکی (یا بامبویی) جلوگیری کنید. حالا چه سیستم بازیافتی وجود داشته باشد یا نه، چه زباله‌ها را تفکیک کنید یا نه، چه از روش بهینه برای تولید لیوان شیشه‌ای استفاده شود چه نه، پرهیز از مصرف 10 هزار لیوان پلاستیکی کار کوچکی نیست. اگر این الگو را به 10 نفر از کارمندان شرکت منتقل کنید، تاثیر تغییر خود را ده برابر کرده‌اید.

هرروز چقدر میوه دور می‌اندازیم؟

این سوال را از چند نفر از دوستانم پرسیدم. جواب همه آن‌ها ثابت بود: ما میوه دور نمی‌ریزیم. اما تمام آن‌ها اشتباه می‌کنند. بیشتر ما وقتی سیب می‌خوریم نزدیک به 20 درصد سیب را دور می‌اندازیم. حتی اگر پوست سیب را نگیریم، قسمت داخلی میوه دور انداخته می‌شود. اگر شما در سال 10 کیلو سیب بخرید، 2 کیلو میوه قابل‌مصرف با تمام خواص و ویتامین‌های موجود در آن به سطل زباله می‌رود. همین اتفاق در مورد هندوانه، خربزه و هویج هم می‌افتد. به‌سادگی می‌شود از این مواد غذایی استفاده کرد.

یک راه این است که سیب را با چاقو قاچ بزنیم. قسمت داخلی که خورده نمی‌شود را جدا کنیم. دانه‌ها را بگیریم. و سیب باقی‌مانده را در مخلوط‌کن بیندازیم. با این پوره می‌شود کلوچه، شیرینی، سالاد یا میان وعده درست کرد. می‌شود پوره سیب را به‌صورت گلوله درآورد و آن را به شکل پخته یا خام خورد. بااین‌حال تمام هرروز مقدار زیادی میوه دور می‌اندازیم و فکر می‌کنیم مصرف ما اتلاف ندارد.

چه کسی می‌تواند اتلاف آب را باور کند؟

نرخ نشت آب در ایران به شکل غیرقابل‌باوری بالا است. هرسال میلیاردها تومان پول خرج تصفیه و انتقال آب به شهر می‌شود. اما تا آب به خانه‌های ما برسد مقدار زیادی از آن تلف شده است. برخی از مردم استدلال می‌کنند که مقدار آب تلف‌شده در خانه، در مقایسه با آب مصرفی در صنعت و کشاورزی قابل‌چشم‌پوشی است. پس اندکی اتلاف در موقع مسواک زدن یا استحمام تاثیر زیادی بر مصرف کل کشور نمی‌گذارد.

میتوانید بجای میوه، از پوره‌های بدون اتلاف استفاده کنید.

می‌خواهید بپذیرید یا نه. اما هر لیتر آبی که از شیر آشپزخانه شما بیرون می‌آید مساوی با یک لیتر آب مصرف‌شده در کارخانه سیمان نیست. برای این‌که این آب تصفیه شود مقدار زیادی آب مصرف می‌شود. لوله‌ها و اتصالات، موتورهای الکتریکی و بعد جمع‌آوری و انتقال آب مصرف‌شده هم به آب نیاز دارد. درواقع آب نهان لازم برای رساندن آب به خانه خیلی بیشتر از مصرف نهان در کارخانه فولاد و سیمان است. بیشتر ما، حتی اگر میوه دور نیندازیم و پلاستیک مصرف نکنیم، متهم‌های ردیف اول اتلاف آب هستیم.

هرسال چند کیلو زباله می‌خرید؟

شاید این سوال عجیب باشد. اما باور کنید یا نه، هرکدام از ما سالانه حجم زیادی زباله خریداری می‌کنیم. ما واقعا به بازار می‌رویم، مغازه‌ها را جستجو می‌کنیم و در مقابل پرداخت پول زباله می‌خریم. مثال سیبی که به سطل آشغال می‌رود را به یاد بیاورید. برای دو کیلو سیبی که دور می‌اندازیم، پول پرداخت کرده‌ایم. تک‌تک اشیائی که به سطل زباله خانه شما وارد می‌شوند، یکجایی خریداری شده‌اند. حتی دستمال کثیفی که دور می‌اندازید را یک روز خریده‌اید. برخی از این زباله‌ها واقعا غیرقابل استفاده هستند. اما تخمین زده می‌شود که در هر سطل زباله 10 تا 100 هزار تومان کالای قابل‌مصرف وجود داشته باشد. باور می‌کنید که هر هفته چند اسکناس را دور می‌اندازید؟

در کنار زباله‌هایی که دور می‌اندازید، باید به زباله‌هایی که در کمد یا زیر تخت خود انبار می‌کنید هم دقت کنید. کفشی که می‌خرید و هرگز نمی‌پوشید، تی‌شرتی که از همان روز اول از چشمتان می‌افتد و محصولاتی که در کابینت می‌مانند تا خراب شوند، بخشی از زباله‌هایی هستند که ما می‌خریم. برخی از ما در خانه مقدار زیادی ظرف و رختخواب در خانه داریم برای روز مبادا. اگر به دفعاتی که از این کالاها استفاده می‌کنید بیشتر دقت کنید، متوجه خواهید شد که در خانه چند تشک، پتو یا ظرف کریستال دارید که حتی یک‌بار به کار شما نیامده است. چه فرقی می‌کند که زباله در سطل باشد یا در کابینت؟

مدیریت اتلاف عزمی ملی می‌خواهد

اتلاف منابع برای محیط‌زیست خوب نیست، به اقتصاد آسیب‌می‌زند و باعث عدم کارایی بازار می‌شود. درصورتی‌که به مقدار اتلاف تولید و مصرف خود توجه نکنیم، سالانه میلیاردها دلار سرمایه به زباله‌دان‌ها منتقل می‌شود. به‌خصوص که در ایران، بیشتر آدم‌های «باکلاس»، ثروت خود را با مصرف‌گرایی و عدم عقلانیت به نمایش می‌گذارند.

تغییر الگوی «پولداری» می‌تواند تاثیری شگرف بر مدیریت اتلاف بگذارد. پولدارهایی که از کالاهایی بادوام استفاده می‌کنند، از صنایع محلی و سبز حمایت می‌کنند و در کیف بچه‌هایشان بجای شکلات و شیرینی، گلوله‌های میوه‌ای می‌گذارند. مردم معمولا از این الگوهای پولداری یا «لاکشری» پیروی می‌کنند. خواه نوتلا مد شود، خواه کیسه‌های پارچه‌ای چندبار مصرف.