حامد اناری 
کارشناسان حوزه اینترنت در گفتگو با «تجارت‌نیوز» مطرح کردند:
بازاری که در تاریکی می‌فروشد/ گردش مالی مافیای فیلتر شکن چقدر است؟
فیلتر شکن های فروشی، معضلی جدی به وجود آورده‌اند. شبکه‌ای که در سایه و تاریکی می‌فروشد، از درگاه‌های بانکی استفاده می‌کنند و بدون پرداخت مالیات، حالا گردش مالی حجیمی دارد که صدا همگان را درآورده است. اما ماجرا چیست؟
به گزارش تجارت‌نیوز، در سومین مناظره انتخابات ریاست‌جمهوری که در صداوسیما برگزار شد، تمامی کاندیداهای انتخابات در کنار یکدیگر قرار گرفتند تا در مورد موضوعات فرهنگی نظرات خود را بیان کنند و یکدیگر را به چالش بکشند. بحث داغ اینترنت و فیلترینگ یکی از مسائل مطرح شده در این برنامه بود. کاندیداها باید موضع خود را در مورد فیلترینگ و روش برخوردشان را در این حوزه مشخص می‌کردند.
قصه فیلترینگ امروزه به سادگی روزها و قسمت‌ها یا فصل‌های ابتدایی خود نیست. در گذشته یک سایت یا سرویس فیلتر می‌شد که احتمالا دارای محتوای غیراخلاقی بوده و به همین دلیل از دسترس خارج می‌گشت. اگر کاربری می‌خواست تا به این سایت محدود دسترسی پیدا کند، باید به دنبال فیلترشکن می‌گشت. بخش زیادی از جامعه، دورانی که فیلتر شکن به سادگی پیدا نمی‌شد را به یاد نمی‌آورند. تفاوت گذشته با امروز در مدت زمان دست یافتن افراد به محتوای فیلتر شده است. طبیعتا در گذشته پیدا کردن یک فیلترشکن چه خوب و چه بد، کار ساده‌ای نبود. حالا بین فیلترشکن‌ها انواع وجود دارد و رقابت بر سر کیفیت اتصال است. نسخه‌های پولی فیلترشکن‌‌هایی به بازار سیاه و غیررسمی آن راه یافته‌اند که البته این بازارها بسیار شلوغ است.
فیلتر شکن ها امروز با قیمت‌های مختلف به فروش می‌رسند. برخی از آن‌ها حتی رقابت را به سطح دیگری برده‌اند و برای دانلود هم ترافیک نیم‌بها به مشترکین خود ارائه می‌دهند. این مسائل ذهن بسیاری را درگیر خود کرده و می‌کند. بگذارید بحث را از ابتدا آغاز کنیم. در کشور ما ایران دقیقا چه تعدادی کاربر اینترنت هستند؟ با خود می‌گویید شاید اکثریت بی‌راه هم نمی‌گویید زیرا اینترنت امروزه به یکی از ضرورت‌های زندگی تبدیل شده است و بدون آن به سادگی نمی‌توان زندگی کرد. زیرا اینترنت و متعلقاتش در طول زمان شکل زندگی را عوض کردند و آن را به روش‌های مختلفی تسهیل کردند. امروزه کسی برای پرداخت قبض مجبور نیست در صف انتظار بکشد و موارد پرشماری مانند این، همه از مزایایی هستند که اینترنت به همراه داشته است.
116 میلیون کاربر اینترنت در کشور!
طبق آمار منتشر شده از سوی سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در سال 1402، تعداد کاربران اینترنت در ایران 116 میلیون نفر هستند. طبق آمار منتشر شده از سوی Data Commons، در سال 2020 میلادی حدود 76 درصد از جمعیت کشورمان به عنوان کاربر اینترنت به حساب می‌آمدند.
نموداری که مشاهده می‌کنید گزارش تعداد کاربران ایرانی اینترنت در سال 2021 است که از سایت گروه بانک جهانی برداشته شده است. این آمار نشان می‌دهد که نزدیک به هشتاد درصد ایرانیان به عنوان کاربر اینترنت به حساب می‌آیند.
بنابراین اکثریت جمعیت کشور در حال استفاده از اینترنت هستند. همانطور که ذکر شد اینترنت به دلایل مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد و بخش جدانشدنی از زیست ما به حساب می‌آید. این روزها حالا کاربران در کنار هویت واقعی خود، یک هویت مجازی هم دارند. حقیقت این است که این هویت مجازی به مرور زمان گسترش یافت و حالا شبکه‌های اجتماعی برای افراد بسیار پراهمیت است. در واقع اینترنت بر شکل ارتباطات بین انسان‌ها تاثیر بسیاری گذاشت و آن را متحول کرد. افراد زیادی در سراسر جهان از جمله ایران به این شبکه‌ها ورود کردند و حالا پلتفرم‌های مختلفی مانند اینستاگرام، بخش زیادی از روزمره انسان‌ها را اشغال می‌کند. با فیلتر شدن این پلتفرم در ایران بخش زیادی از جمعیت کاربران، مجبور به استفاده از فیلتر شکن شدند.
فیلتر شکن در دست همه
سوال بعدی اینجاست. چه تعدادی از این 116 میلیون کاربر اینترنت در کشور -که البته ناگفته نماند این آمار احتیاج به بروزرسانی قطعا خواهد داشت- از فیلتر شکن استفاده می‌کنند؟
طبق آمار منتشر شده از سوی اندیشکده حکمرانی شریف با همکاری ایسپا، نشان می‌دهد که 80 درصد از کابران اینترنت در گروه‌های سنی مختلف از فیلتر شکن استفاده می‌کنند. نموداری که در گزارش خبرانلاین با همین موضوع منتشر شده است، پراکندگی استفاده از فیلتر شکن در رده‌های سنی مختلف را نشان می‌دهد. این آمار زمانی نگران کننده خواهد بود که به یاد بیاورید هدف از فیلتر کرد یا از دسترس خارج کردن یک سرویس یا سایت، محتوای حساس یا غیراخلاقی آن بود. اما امروزه از بین هر 3 دانش‌آموز دوره ابتدایی، دو نفر ایشان از فیلتر شکن استفاده می‌کنند.
فیلتر شکن در سال‌های گذشته از ضروریات یک گوشی به حساب آمده است. برای بسیاری از افراد نبود فیلتر شکن حتی استفاده روزمره را مختل می‌کند. بنابراین داشتن فیلتر شکن و خریدن اشتراک آن دیگر چیز عجیبی نیست. شاید افراد و گروه‌ها و مجموعه‌های مختلف به شکل عادی برای داشتن دسترسی بهتر اقدام به خرید آن کنند. زیرا دیگر فیلتر شکن های رایگان به ندرت نیاز کاربران را برآورده می‌کند.
در گذر زمان این جمعیت فروشندگان فیلتر شکن افزایش یافت. شکل کاری‌شان هم تغییر کرد. خریداران بیشتری روانه این بازار شدند. به طور کلی بازار شکل گرفت و حالا همه از این بازار حرف می‌زنند. از نمایندگان و وزرا و کاندیداهای ریاست جمهوری و مردم، همه و همه متوجه این موضوع هستند. همه از گردش مالی حجیم و پول کلانی که در این راسته جابه‌جا می‌شود صحبت می‌کنند.
از سویی دیگر طبق آماری که به دست تجارت‌نیوز رسیده است، بعد از اتفاقات پائیز سال 1401، بیش از نیمی از کاربران از ابزارهای دور زدن فیلترینگ استفاده می‌کنند. و طبق همین آمار بیش از 30 درصد این گروه برای این امر متقبل هزینه‌های مالی می‌شوند. یعنی برای دور زدن فیلترها از فیلتر شکن ها استفاده می‌کنند.
به عنوان مثال این نمودار جستجوی عبارت فیلتر شکن در پنج‌سال گذشته با استفاده از ابزار Google Trends است. این نمودار نشان می‌دهد از اواخر سپتامبر سال 2021 تا اوایل اکتبر همان سال، جستجوی عبارت فیلترشکن شدت یافته است.
لازم به ذکر است که آمارها به شکل رسمی و غیررسمی از نهادها و بعضا از اشخاص مختلف به دست می‌آیند. متاسفانه در این مورد با آمارهایی متفاوت مواجه هستیم که بررسی را سخت‌تر و نتیجه‌گیری قطعی را غیرممکن می‌کند. تجارت‌نیوز به عنوان یک رسانه تنها با استناد بر آمارهایی که اعتبارشان از سمت ناشر آن‌ها تائید می‌شود، تنها به گمانه‌زنی در این مورد بسنده می‌کند.
فیلترینگ ابزاری چند وجهی!
برای استفاده از فیلتر شکن هنوز در داخل کشور جرم‌انگاری نشده و از لحاظ قانونی با داشتن فیلتر شکن، شما قانونی را زیر پا نمی‌گذارید و جرمی مرتکب نمی‌شوید. به عبارتی مجلس شورای اسلامی هنوز در این مورد قانونی تصویب نکرده است. اما اگر استفاده از فیلتر شکن مشکلی ندارد، به راستی چرا یک سایت یا یک سکو به عنوان مثال فیلتر است؟
بعد از ناآرامی‌های اجتماعی که در سال‌های گذشته شاهد آن‌ها بوده‌ایم، فیلترینگ به ابزاری امنیتی تبدیل شده است. ابزاری که در راه کنترل‌گری هم استفاده می‌شود. اما به عنوان مثال همچنان با دلایلی که گاهی به نظر قانع‌کننده و کافی هم نمی‌آیند فیلترینگ بر بسترهای مختلف اعمال می‌شوند. به عنوان مثال دیسکورد یکی از پلتفرم‌هایی بود که مورد استفاده گیمرها قرار می‌گرفت. این پلتفرم به خاطر انتشار محتوای حساس و غیراخلاقی به شکلی ناگهانی فیلتر شد.
فیلترینگ‌هایی که در سال‌های گذشته شاهد آن بوده‌ایم، در زمان‌های مختلف با دلایل متنوعی صورت گرفته‌اند. بعضی از آن‌ها به دلایل مشخصی به‌خاطر شرایط مخصوص به زمان خود محدود و فیلتر شده‌اند. با این حال پلتفرمی مانند کلاب‌هوس در بدو شروع به کار فیلتر شده و دسترسی کاربران به این بستر از همان ابتدا محدود شد. از طرفی حالا می‌توان گفت که اکثر پلتفرم‌های محبوب حوزه گیمینگ هم فیلتر شده‌اند. این مسئله با توجه به جمعیت 34 میلیون نفری گیمرها داخل ایران، بسیار دارای اهمیت است. با سخت‌تر شدن دسترسی به این پلتفرم‌ها، چه اتفاقی برای این جمعیت خواهد افتاد؟ جمعیتی که بیشترشان در سنین حساس قرار دارند. جوانان و نوجوانان بیشترین گروه‌های تشکیل‌دهنده جامعه گیمرها هستند.
یک ابزار چند وجهی
فیلترینگ ابزاری چند وجهی است. فیلترینگ در جهان باید به عنوان ابزار محافظت از سلامت فضای مجازی مورد استفاده قرار گیرد. محافظت از سلامت در فضای مجازی در کشورها به گونه‌ای متفاوت ترجمه و تعریف می‌شود. این مسئله صرفا مربوط به کشور ما نیست. چند ماه گذشته دولت ایالات متحده آمریکا هم در جهت محدود کردن و تنظیم کردن فعالیت شبکه اجتماعی تیک تاک، هم تلاش‌هایی داشته است. محدود کردن همیشه نتایج مفیدی به همراه خود نخواهد داشت. در ایران فیلترینگ برخی از پلتفرم‌ها به استارتاپ‌ها و اقتصاد دیجیتال آسیب‌هایی وارد کرده است.
فیلترینگ را می‌توان یک مُسَکِن تعریف یا تفسیر کرد. مسکنی که شاید درد را آرام کند، اما راه حل قطعی نخواهد بود و درمان از راه دیگری بدست خواهد آمد. حال عوارض آن به کنار!
بازاری که در تایکی می‌فروشد
از لحاظ حقوقی هنوز قانونی برای منع فعالیت و استفاده از فیلتر شکن وضع نشده است. اما سوال آنجایی شکل می‌گیرد که تصمیم اعمال فیلترینگ از سوی نهادهای مهم حاکمیتی اتخاذ میگردد. فیلتر شکن هیچ فروشنده‌ای به صورت رسمی ندارد و هیچ فروشنده‌ای از هیچ نهادی برای آغاز به کار خود از جایی مجوز دریافت نمی‌کند.
بازار فروش فیلتر شکن در تاریکی رشد کرده و حالا بسیار حجیم شده و شبکه‌ای وسیع و پرنفوذ آن را تشکیل می‌دهند. مافیایی که همه‌جا از آن صحبت می‌شود و گردش مالی آن به شکل شفاف غیر قابل اندازه‌گیری است. آیا فیلتر شکن فروشان به جایی مالیات می‌دهند؟ اگر فروشنده‌ای شیاد از آب دربیاید به هر نحوی اقدام به کلاهبرداری کند از چه طریقی می‌توان آن را به صورت حقوقی پیگیری نمود؟ چه تضمینی وجود دارد که به جای فیلتر شکن، بدافزاری به مردم عرضه نشود؟
نقش دولت در فیلترینگ چیست؟
آنچه که از ظواهر برمی‌آید این است که مردم به صورت عمومی از فیلترینگ ناراضی هستند. سکوهای جایگزین‌شده داخلی تا حد کمی انتظارات را برآورده کرده و از طرفی شاید اصلا برای یک سرویس محدود شده، نمونه‌ای مشابه ایرانی وجود نداشته باشد. به هر حال بخش کثیری از جامعه، هنوز اقدام به ترک پلتفرم‌های فیلتر شده نکرده‌اند.
در چنین حالتی فیلترینگ باعث بروز نارضایتی‌هایی می‌شود. فیلتر یا محدود شدن برخی از فیلترینگ‌ها گاهی به بدنه صنایع مجازی و اکوسیستم‌های دانش‌بنیان آسیب‌هایی وارد کرده است. به عنوان مثال فیلترینگ اینستاگرام به عنوان یکی از محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی، سبب شد تا کسب‌وکارهایی که در این بستر سازه کاری خود را بنا کرده‌اند آسیب ببینند. اینستاگرام تنها یک نمونه است. فیلترینگ گوگل‌پلی هم به اکوسیستم برنامه‌سازان و برنامه‌نویسان و جامعه نرم‌افزاری آسیب‌هایی وارد کرد. در دولت سیزدهم به‌رغم تلاش‌های مکرری که از سوی وزیر ارتباطات جهت رفع فیلترینگ برخی پلتفرم‌ها نظیر گوگل‌پلی انجام شد این سرویس‌ها همچنان فیلتر هستند. این موضوع خود نشان دهنده این است که فیلترینگ موضوعی در اختیار دولت‌ها نیست؛ دولت در موضوع فیلترینگ اختیار کامل ندارد و رأی به مسدودسازی در کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه صادر می‌شود.
فیلترینگ دیگر یک مسئله ساده نیست
فیلترینگ مخالفان و موافقان متعددی در کشور دارد. همین باعث می‌شود که فیلترینگ دیگر یک مسئله ساده باقی نماند. فیلترینگ پیامدهای بسیاری دارد که مخالفان بر تاثیرات منفی آن تاکید می‌کنند. معمولا کمپین‌هایی برای رفع فیلترینگ پلتفرم‌های مختلفی آغاز میگردد که هیچ‌کدام به نتیجه دلخواه خود نمی‌رسد. به عبارت دیگر رویه فیلترینگ تغییر نمی‌کند.
بخش زیادی از عموم مردم نسبت به سازوکار فیلترینگ در کشور آگاهی لازم را ندارند. تجارت‌نیوز در گزارش مجزا به این مسئله پرداخته است. شما می‌توانید شرح کاملی از سازوکار فیلترینگ در کشور و نقش دولت در این پروسه از گزارش اختصاصی تجارت‌نیوز با عنوان در برخی از سیاست‌های مربوط به فیلترینگ می‌توان بازنگری کرد، بخوانید. علی‌رغم اینکه دولت در مورد اعمال یا رفع فیلترینگ تصمیم‌گیرنده نهایی نیست، اما می‌تواند تاثیرات خود را داشته باشد. به عنوان نمونه در دولت سیزدهم از سوی وزیر ارتباطات یعنی عیسی زارع پور، برای رفع فیلترینگ برخی از پلتفرم‌ها نظیر گوگل‌پلی تلاش‌های بسیاری انجام شد. اما با این حال این تلاش‌ها به نتیجه لازم نرسید و گوگل‌پلی همچنان فیلتر است.
ذی‌نفعان فیلتر شکن از رویه فیلترینگ حمایت می‌کند
مافیای فیلتر شکن بارها و بارها از زبان افراد مختلف به گوش رسیده است. از فریادهای آذری جهرمی وزیر ارتباطات دولت یازدهم و دوازدهم گرفته تا همین مناظره اخیر کاندیداهای ریاست جمهوری بر سر مسائل فرهنگی، در واقع خیلی‌ها از مافیای فیلتر شکن صحبت می‌کنند اما شاید خیلی‌ها جرئت نکنند پا را از همین صحبت‌های کوتاه فراتر نگذاشته و پیش‌تر نروند.
در گفتگو با حامدی بیدی، مدیرعامل کارزار به این مسئله پرداختیم. بیدی در این‌باره به تجارت‌نیوز گفت: «بحث فیلترینگ مانند هر موضوعی ذی‌نفعانی برای خود ایجاد می‌کند. ذی‌نفعان تلاش می‌کنند تا این شکل از فیلترینگ باقی بماند. گردش مالی خرید فیلترینگ در ایران تقریبا نزدیک به گردش مالی اپراتورهای تلفن همراه در ایران می‌رسد یعنی حدود 25 همت، حجمی‌ست که برای این بازار تخمین زده می‌شود. البته که تخمین‌ها خیلی متنوع و متفاوت است. اما خود این تنوع تخمین نشان می‌دهد که چه حجم مالی بزرگی در جریان است. از طرف دیگر وقتی به هر حال این گردش مالی از طریق درگاه‌های داخلی بانکی داخل کشور جریان می‌یابد، برای مردم سوال می‌شود که چطور چنین چیزی ممکن است و چرا جلوی این مسئله گرفته نمی‌شود و با عوامل آن برخوردی صورت نمی‌گیرد. در حالی که بر اساس سوابق تراکنش‌ها، فروشندگان فیلتر شکن به راحتی قابل ردگیری هستند.»
اداره شبکه فیلتر شکن در توان مردم عادی نیست
در مرحله بعد برای رسیدن به شفافیت بیشتر با سعید سوزنگر، کارشناس امنیت شبکه گفتگو داشتیم تا به سرنخ‌های بیشتری دست یابیم. وی در این مورد گفت: «در مورد فیلتر شکن ها چند نکته وجود دارد. اول اینکه قطعا یک مافیا وجود دارد. چون اگر سیستم مردمی و کوچکی پشت این ماجرا در کار بود بخش عظیمی از جامعه را پوشش نمی‌داد. به عبارت دیگر، مردم یا افراد عادی تا این حد امکان دستیابی به منابع و سرورهای شبکه ندارند که بخواهند یک مافیای بزرگ فیلر شکن را تشکیل بدهند و مدیریت کنند. زیرا ما داریم می‌بینیم که تمام افرادی که به صورت آزاد، چه برای خود و چه برای خانواده‌هایشان سرویس‌هایی ایجاد می‌کنند، این سرویس بعد از مدتی مسدود می‌شود. این مسئله نشان می‌دهد یک بخش دیگری هم وجود دارد که مسدود نمی‌شود. بعضا در بازار آی‌پی‌های سفیدی را در مارکت مشاهده می‌کنیم با قیمت بالاتر مواجه می‌شویم یا از نوع سرویس‌های دیتا سنتری که وی‌پی‌ان نیم‌بها ارائه می‌دهند. خب این چیزهای‌ست که حتی از دسترس من سرویس دهنده دیتاسنتر هم خارج است.»
سوزنگر افزود: «بیش از 60 درصد افراد جامعه به صورت دائمی و روزانه از فیلتر شکن ها استفاده می‌کنند. ساخت چنین سیستمی در توان مردم عادی نیست. فیلتر شکن فروش هایی که به صورت عمده در این بازار فعالیت می‌کنند، شبکه‌ای مافیایی را تشکیل می‌دهند.»
گردش سالانه مافیای فیلتر شکن بیش 60 هزار میلیارد تومان
از این مسئله مهم‌تر، همواره به گردش مالی این مافیا به عنوان یک نکته پراهمیت یاد شده است. سوزنگر در این مورد گفت: «آمار و ارقام موجود این سیستم بسیار مهم است. به عنوان مثال در سال گذشته اسنپ 32 هزار میلیارد تومان درآمد داشته است. این رقم در مورد شرکت ایرانسل 30 هزار میلیارد تومان بوده است. این ارقام را باید با تاکید فراوان بر مدیریت سازمانی و تمامی چالش‌های آن در نظر آورد. به عنوان مثال حق لایسنس، اخذ مجوزهای لازم و تمام چالش‌های آن، درگیری‌های مدیریت حجم عظیمی از نیروهایی که پروژه‌های مربوط را پیش می‌برند. حال یک سیستم غیر شفاف را با این سازه‌های نظام‌یافته مقایسه کنید. مافیای فیلتر شکن درگیری‌های برندهای شناخته شده را ندارد. چالشی برای حق لایسنس در پیش ندارد. بدون دردسرهای بیمه و مالیات و منابع انسانی به تنهایی توانسته بیش از مجموع درآمد این دو گروه بزرگ را به عنوان درآمد ثبت کند. بیش از 60 هزار میلیارد تومان و این رقم را شما می‌توانید به عنوان حداقلی‌ترین عدد ممکن درنظر بگیرید.»
همانطور که اشاره شد فیلترینگ دیگر یک مسئله ساده نیست. عوامل و شرایط متعدد و پیچیده‌ای در کشور به این مسئله پیوند می‌خورند و بررسی‌های بیشتر را در این مورد مشکل می‌سازد. امید است با ارائه گزارش‌ها و انجام تحقیقات رسمی از سوی نهادها و سازمان‌های مربوطه، اطلاعات به شکل شفاف‌تر در اختیار مردم قرار بگیرد.
اخبار حوزه استارتاپ و فناوری اطلاعات را در صفحه استارتاپ تجارت‌نیوز بخوانید.
نظرات