آرتروز زانو

آرتروز (اوستئوآرتریت) زانو یکی از شایع‌ترین مشکلات اسکلتی و عضلانی در بین افراد میانسال و سالمند می‌باشد. بر اساس مطالعات، شیوع آرتروز در جامعه ایرانی حدود بیست درصد می‌باشد که با توجه به افزایش میانگین سنی جامعه، افزایش شیوع چاقی و سبک زندگی بدون تحرک، شاهد افزایش شیوع این بیماری در سال‌های آتی خواهیم بود.

آرتروز می‌تواند تمام مفاصل بدن را درگیر کند اما زانو، لگن، ستون فقرات و دست بیش از سایر مفاصل دچار آرتروز می‌شوند. مفصل زانو از اتصال استخوان‌های ران، درشت نی و کشکک ایجاد شده است. برای حرکت بهتر مفصل، انتهای این استخوان‌ها توسط غضروف مفصلی پوشیده شده تا یک سطح صاف و لغزنده به وجود آید. در آرتروز، غضروف مفصلی تخریب شده و باعث ساییده شدن استخوان‌ها بر روی هم می‌شود که در نهایت منجر به درد، تورم، خشکی مفصل و ایجاد مشکل در انجام فعالیت‌های روزانه می‌گردد.

چه عواملی در ایجاد آرتروز زانو نقش دارند؟

• سن: با بالا رفتن سن میزان بروز آرتروز در افراد بیشتر می‌شود.
• ژنتیک: وجود زمینه‌ی ژنتیکی در خانواده باعث افزایش بروز و همچنین افزایش شدت علائم آرتروز می‌گردد.
• جنس: به طور کلی شیوع آرتروز در خانم‌ها بیشتر از آقایان است.
• چاقی: چاقی هم باعث افزایش احتمال ابتلا به آرتروز می‌شود و هم باعث تشدید علائم در فرد مبتلا می‌گردد. همچنین پاسخ به درمان‌های غیرجراحی و حتی جراحی تعویض مفصل زانو در افراد چاق کمتر از دیگران است.
• آسیب‌های مکرر زانو: این مورد درباره بعضی مشاغل سنگین که شامل زانوزدن‌های مکرر و بلند کردن اجسام سنگین می‌باشد، صادق است. در این افراد به دلیل فشار زیادی که به زانو وارد می‌آید احتمال ابتلا به آرتروز زانو بیشتر است.
• بیماری‌های زمینه‌ای: افراد مبتلا به روماتیسم مفصلی و یا بعضی بیمار‌های متابولیک خاص (مانند اضافه بار آهن) بیشتر در معرض ابتلا به آرتروز قرار دارند.

علائم آرتروز زانو چیست و چگونه تشخیص داده می‌شود؟

علائم و نشانه‌های آرتروز به آهستگی پیشرفت می‌کند و با گذشت زمان شدیدتر می‌شود. علائم شایع آن عبارتند از:

• درد در حین فعالیت و بعد از آن
• سختی در بلند شدن از روی صندلی و توالت، سختی در بالا و پایین رفتن از پله
• خشکی صبحگاهی مفصل بعد از بیدار شدن از خواب و یا بعد از بی تحرکی که کمتر از نیم ساعت ادامه داشته باشد.
• کاهش دامنه‌ی حرکت مفصل
• تغییر شکل مفصل زانو و پرانتزی شدن پاها
• تورم و گرمی مختصر مفصل یا بافت نرم اطراف آن

تشخیص آرتروز زانو بر اساس معاینه بالینی توسط پزشک و همچنین عکس رادیوگرافی ساده می‌باشد. تصویربرداری‌های بیشتر مانند ام‌آرآی (MRI) در تشخیص آرتروز کاربردی ندارند و در صورت صلاح‌دید پزشک، برای بررسی سایر علل درد زانو استفاده می‌شوند.

درمان آرتروز:

آرتروز درمان قطعی ندارد و درمان‌های موجود با هدف کاهش درد، بهبود عملکرد و همچنین افزایش تحرک بیمار انجام می‌شود. در ابتدا تمرکز بر روی درمان‌های غیر دارویی و اصلاح سبک زندگی بیمار شامل رژیم غذایی سالم، کاهش وزن و افزایش فعالیت فیزیکی می‌باشد. باتوجه به شدت علائم و شرایط هر بیمار، یک و یا ترکیبی از این درمان‌ها انتخاب می‌شود:

کاهش وزن: کاهش وزن یکی از ارکان اصلی درمان آرتروز زانو می‌باشد. حتی مقادیر کم کاهش وزن هم تاثیر به‌سزایی در کنترل علائم بیمار دارد. همچنین در بیمارانی که کاندید جراحی تعویض مفصل زانو می‌باشند در صورت کاهش وزن قبل از جراحی، نتایج بهتری از تعویض مفصل خواهند گرفت.

ورزش: هدف از ورزش افزایش میزان فعالیت فیزیکی و تقویت عضلات اطراف زانو است. بهترین و در دسترس‌ترین ورزش برای این افراد پیاده‌روی در سطوح هموار با استفاده از کفش مناسب می‌باشد که علاوه بر بهبود علائم آرتروز باعث پیشگیری از بیماری‌های قلبی-عروقی، فشارخون و دیابت نیز می‌گردد. پیاده‌روی بر روی تردمیل با سطح صاف و بدون شیب هم برای این افراد توصیه می‌شود. در صورت استفاده از دوچرخه ثابت بهتر است برای کاهش فشار وارده به زانو، ارتفاع صندلی افزایش یابد. در افرادی که به دلیل درد زیاد و یا اضافه وزن قادر به پیاده‌روی نیستند ورزش‌های آبی مانند پیاده‌روی درآب جایگزین مناسبی می‌باشد. تمرینات تقویتی عضلات اطراف زانو به کاهش درد، بهبود عملکرد و افزایش پایداری مفصل زانو کمک می‌کند. همچنین تمرینات کششی در کنار تمرینات هوازی و قدرتی باعث افزایش انعطاف‌پذیری بافت نرم و افزایش دامنه‌ی حرکت مفصل زانو می‌شود. تجویز برنامه‌ی ورزشی مناسب تحت نظر متخصص طب فیزیکی و توانبخشی باعث کنترل درد و بهبود عملکرد بیمار شده و باعث استفاده کمتر از درمان‌های دارویی و‌ تزریق‌های داخل مفصلی و به تعویق انداختن جراحی تعویض مفصل می‌شود. لازم به ذکر است بیمارانی که تحت برنامه ورزشی و توانبخشی مناسبی باشند پاسخ بهتری به تزریق‌های داخل مفصل و حتی تعویض مفصل زانو می‌دهند.

داروهای ضد درد و ضد التهاب: شایع‌ترین داروها در درمان آرتروز استامینوفن و ایبوبروفن هستند. در صورت مصرف بیشتر ازده روز دارو و عدم بهبود علائم بهتر است به پزشک مراجعه شود تا درصورت لزوم داروهای ضد التهاب قوی‌تر تجویز شود. مصرف خودسرانه و طولانی‌مدت این داروها با افزایش بروز عوارض جانبی همراه است و بهتر است از آن اجتناب شود. همچنین داروهای خوراکی شامل ترکیبات گلوکزآمین، کندروئیتین، زردچوبه و یا سویا-آووکادو به کاهش درد در بعضی از بیماران کمک می‌کند. بهتر است مصرف این داروها تحت نظارت پزشک معالج صورت گیرد. داروهای موضعی مانند پماد فلفل (کپسایسین) هم در تسکین درد بیماران موثر است.

استفاده از وسایل کمک حرکتی مانند عصا، بریس (زانوبند) و یا کفی: در صورت نیاز و تحت نظارت پزشک متخصص طب فیزیکی و توانبخشی استفاده از بریس و کفی می تواند به کاهش علائم و بهبود تحرک بیمار کمک کند. در بیماران با درد شدید، تغییر شکل زانو و عدم تعادل حین راه رفتن، استفاده از عصا توصیه می‌شود. بهتر است استفاده از کفی و بریس تحت نظارت پزشک متخصص طب فیزیکی و توانبخشی باشد تا از صرف هزینه‌ی اضافی و نابجا جلوگیری گردد.

فیزیوتراپی: استفاده از مدالیته‌های فیزیکی مانند سرما درمانی، گرما درمانی، الکتروتراپی و مَگنت تراپی در موارد تشدید درد و عدم پاسخ به سایر درمان‌ها برای کاهش علائم بیماران مفید است. همچنین مدالیته‌های نوظهور مانند لیزر پُرتوان و تِکار تراپی هم تاثیر بسزایی در کنترل درد بیماران مبتلا به آرتروز زانو دارند. علاوه بر استفاده از این مدالیته‌ها، تمرینات تعادلی و آموزش روش‌های مناسب جهت انجام فعالیت‌های روزانه به گونه‌ای که کمتر باعث درد شوند در جلسات فیزیوتراپی صورت می پذیرد.

تزریق داخل مفصلی کورتون: در صورت عدم پاسخ درد زانو به درمان‌های گفته شده و یا در بیمارانی که به صورت حاد دچار تشدید درد، تورم و گرمی مختصر مفصل زانو می‌شوند، تزریق داخل مفصلی کورتون به بهبود سریع علائم کمک می‌کند. بسیاری از بیماران به دلیل نگرانی از ایجاد پوکی استخوان به دنبال تزریق داخل مفصلی کورتون، از پذیرفتن این درمان اجتناب می‌کنند در حالیکه تزریق داخل مفصلی نسبت به مصرف خوراکی و یا تزریق عضلانی ترکیبات کورتونی، عوارض بسیار ناچیزی دارد و سبب ایجاد و یا تشدید پوکی استخوان نمی‌شود. به طورکلی تزریق کورتون با فواصل تزریق سه ماهه در هر مفصل بلامانع است و باعث کاهش قابل توجه و سریع درد می‌شود ولی این کاهش علائم به طور معمول بین یک تا سه ماه طول می‌کشد. در صورت وجود تورم مفصلی قابل توجه، تخلیه‌ی مایع مفصل توسط پزشک به کنترل بهتر و سریع‌تر علائم کمک می‌کند.

امروزه علاوه بر داروهای کورتونی، از ترکیبات جدیدتری برای تزریق داخل مفصل زانو استفاده می‌شود. با توجه به نگرانی های موجود نسبت به تزریق داروهای کورتونی، استفاده از این ترکیبات جدید، روز به روز مورد توجه و استقبال بیشتری از جانب بیماران قرار می‌گیرد. این ترکیبات عبارتند از:

هیالورونیک اسید: این داروها که به اشتباه به عنوان غضروف‌ساز شناخته می‌شوند باعث افزایش لغزندگی و کاهش اصطکاک در فضای مفصل می‌گردند که در نهایت به کاهش درد، بهبود عملکرد و افزایش انعطاف‌پذیری و دامنه‌ی حرکت مفصل زانو منجر می‌شوند. تعداد تزریق بر اساس جرم مولکولی دارو از یک تا سه نوبت تزریق در هر دوره‌ی درمان متغیر است و اثرات آن به مدت چندین ماه ادامه دارد.

پلاسمای غنی از پلاکت (PRP): در این روش ابتدا ۴۰-۳۰ سی‌سی خون از بیمار گرفته شده و بعد از دو نوبت سانتریفیوژ، بخش پلاسمای خون که حاوی پلاکت می‌باشد جدا شده و سپس به فضای مفصل زانو تزریق می‌شود. در هر دوره درمان معمولا دو تزریق با فاصله دو تا چهار هفته انجام می‌شود. این روش تاثیر به‌سزایی در کاهش درد و بهبود عملکرد بیمار دارد و اثرات آن در مقایسه با سایر روش‌ها مدت زمان بیشتری ادامه می‌یابد.

تزریق گاز ازن: اخیرا استفاده از گاز ازن برای کنترل علائم مبتلایان به آرتروز زانو رایج شده است. دو نوبت تزریق به فاصله یک هفته برای بیمار انجام می‌شود و اثرات آن بر روی کنترل علائم بیمار موثرتر از تزریق کورتون به تنهایی بوده است.

لازم به ذکر است اثربخشی این روش‌ها در افرادی که کنترل وزن بهتری دارند و از برنامه‌ی ورزشی مناسب پیروی می‌کنند به طور قابل توجهی بیشتر است.

چه زمانی بیمار کاندید جراحی تعویض مفصل زانو می‌شود؟

در موارد آرتروز شدید همراه با تغییر شکل قابل توجه زانو و درد و خشکی شدید مفصل که به درمان‌های گفته شده پاسخ نمی‌دهد و باعث اختلال در انجام فعالیت‌های روزانه می‌شود، بیمار کاندید عمل جراحی تعویض مفصل می‌گردد. نکته حائز اهمیت این است که قبل از تصمیم برای جراحی، بیمار تحت درمان غیر جراحی و توانبخشی حداکثری قرار گرفته باشد و درصورت عدم پاسخ به درمان، جهت جراحی انتخاب شود. با توجه به عمر محدود مفصل مصنوعی، بهتر است جراحی تعویض مفصل تا حد ممکن به تاخیر بیفتد و بیمار تحت توانبخشی و درمان غیرجراحی قرار بگیرد. سن مناسب برای تعویض مفصل حدود ۶۰ تا ۶۵ سال است تا نیاز به تعویض مجدد مفصل به حداقل برسد هرچند درموارد آرتروز شدید و اختلال عملکرد واضح فرد علی‌رغم درمان‌های حمایتی، ممکن است درجراحی تعویض مفصل در سنین پایین‌تر نیز انجام پذیرد. برای کسب بهترین نتایج از جراحی تعویض مفصل، کاهش وزن و برنامه‌ی ورزشی منظم و منسجم قبل و بعد از جراحی ضروری می‌باشد.

در پایان، همان‌طور که گفته شد آرتروز یک بیماری مزمن با پیشرفت آهسته می‌باشد که می‌تواند زندگی و فعالیت روزانه فرد را دچار مشکل کند. از آنجایی که هیچ درمان قطعی برای آرتروز وجود ندارد، تمرکز بر اصلاح سبک زندگی، کاهش وزن و برنامه‌ی ورزشی منظم، اهمیت زیادی در کنترل علائم، بهبود عملکرد بیمار و پاسخ به درمان دارد. همچنین توانبخشی مناسب بیماران قبل از جراحی تعویض مفصل و ادامه‌ی آن بعد از دوره‌‌ی نقاهت، به اثربخشی بیشتر جراحی و بهبود عملکرد روزانه‌ی فرد منتهی می‌گردد. پزشکان متخصص طب فیزیکی و توانبخشی نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند.

گروه تخصصی پزشکان طب فیزیکی و توانبخشی در ایران

گروه پزشکان متخصص طب فیزیکی و توانبخشی متشکل از دوازده تن از پزشکان متخصص رشته طب فیزیکی و توانبخشی فارغ‌التحصیل از دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تهران است که هم‌اکنون در شهرهای مختلف کشور در حال خدمت و ویزیت بیماران هستند.

تشخیص و درمان موارد پیچیده و چالش‌برانگیز به صورت جمعی و با مشورت همه اعضا انجام می‌شود؛ که خود باعث تشخیص و درمان دقیق‌تر و با درصد خطای کمتر می‌شود.

نوار عصب و عضله