عناصر نادر؛ پاشنه آشیل آمریکا در جنگ سرد جدید با چین

به گزارش تجارت نیوز، ماه‌ها مذاکرات پرتنش تجاری میان ایالات متحده و چین نشان داد که آمریکا تا چه حد به چین برای تأمین عناصر نادر خاکی وابسته است؛ مواد خام قدرتمندی که زیرساخت فناوری‌هایی چون جنگنده‌های پیشرفته و توربین‌های بادی را تشکیل می‌دهند.از زمان اعلام تعرفه‌های گسترده از سوی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا در ماه آوریل، واشنگتن و پکن درگیر جنگ تجاری تلخ شده‌اند. تعرفه‌های اعمال‌شده بر کالاهای چینی در مقطعی تا ۱۴۵ درصد افزایش یافت. در پاسخ، چین یکی از نقاط آسیب‌پذیر کلیدی آمریکا را هدف قرار داد: عناصر نادر خاکی.

پاشنه آشیل آمریکا

به نوشته فارین پالسی، در کنار سایر اقدامات متقابل، پکن محدودیت‌های صادراتی تازه‌ای اعلام کرد که عمدتا عناصر نادر خاکی سنگین را هدف می‌گرفت. چین در حال حاضر کنترل عمده زنجیره تامین جهانی این عناصر را در اختیار دارد و شرکت‌های چینی حدود ۸۵ درصد از فرآوری و ۹۲ درصد از تولید مگنت‌های نئودیمیومی را برعهده دارند.

اشلی زوم‌والت-فوربز، معاون سابق بخش باتری‌ها و مواد معدنی حیاتی در وزارت انرژی آمریکا در دوران بایدن، در این باره گفت: «عناصر نادر خاکی و مواد معدنی حیاتی، به پاشنه آشیل آمریکا در مذاکرات تجاری با چین تبدیل شده‌اند. اهمیت آن‌ها قابل اغراق نیست». پیش از ورود ترامپ به کاخ سفید، چین صادرات فناوری‌های مربوط به تولید، استخراج و جداسازی مگنت‌های نادر خاکی را ممنوع کرده بود. اما اقدامات اخیر پکن فراتر رفت و موجب اعتراض تولیدکنندگان آمریکایی شد؛ موضوعی که دو دور مذاکره سطح بالا میان مذاکره‌کنندگان دو کشور را به دنبال داشت.

پس از هفته‌ها مذاکره پرتنش، وزارت بازرگانی چین اعلام کرد که با درخواست‌های صادرات عناصر نادر به آمریکا موافقت خواهد کرد و در مقابل، واشنگتن «مجموعه‌ای از اقدامات محدودکننده علیه چین را لغو می کند.»

گرِیسلین باسکاران، کارشناس امنیت مواد معدنی در مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی، در این باره به فارین پالسی گفت: «عناصر نادر خاکی به قدرتمندترین ابزار چین در مذاکرات تبدیل شده‌اند. آمریکا به این منابع نیاز دارد و حاضر است برای آن چانه‌زنی کند. چین هم این ابزار را به‌خوبی درک کرده است».

نایاب‌های پرهزینه

حال سوال این است، عناصر نادر خاکی دقیقا چه هستند؟ در ساده‌ترین تعریف، این‌ها ۱۷ عنصر فلزی جدول تناوبی مانند نئودیمیوم و دیسپروزیم هستند.

به گفته باسکاران، این عناصر به دو دسته سبک و سنگین تقسیم می‌شوند و چین به‌ویژه در جداسازی عناصر سنگین تسلط کامل دارد. همین مسئله باعث شده محدودیت‌های جدید چین که بیشتر روی عناصر سنگین تمرکز دارد، برای آمریکا دردناک‌تر باشد. باسکاران می‌گوید: «ما هیچ منبع جایگزینی برای عناصر نادر خاکی سنگین نداریم».

علی‌رغم نامشان، عناصر نادر خاکی واقعا آن‌قدر هم نادر نیستند. آدام وب، تحلیلگر شرکت Benchmark Mineral Intelligence (شرکت و پایگاه داده تخصصی در حوزه زنجیره تأمین مواد معدنی حیاتی) در این باره گفت: «نام آن‌ها گمراه‌کننده است؛ این عناصر در پوسته زمین چندان نایاب نیستند، اما فرآوری‌شان دشوار و پرهزینه است.»

از سامانه‌های پیشرفته تسلیحاتی گرفته تا زیرساخت‌های انرژی سبز، این عناصر نقشی حیاتی در فناوری‌های نوین دارند. به‌عنوان نمونه، هر جنگنده F-35 بیش از ۴۰۰ کیلوگرم از این عناصر را در ساختار خود دارد و بیش از ۴۵۰ کیلوگرم از آن‌ها برای ساخت یک توربین بادی به‌کار می‌رود.

باسکاران براین باور است که در همه فناوری‌های دفاعی، اسکنرهای MRI، درمان سرطان، گوشی‌های هوشمند، لپ‌تاپ‌ها و چیپ‌ها استفاده می‌شوند. کمبود آن‌ها فقط روی یک صنعت تأثیر نمی‌گذارد، بلکه تأثیر آن فراگیر است.

برگ برنده چین

آمریکا زمانی بزرگ‌ترین تولیدکننده عناصر نادر بود. اما با افزایش دغدغه‌های زیست‌محیطی و مشکلات مالی شرکت‌ها، استخراج این عناصر به کشورهای دیگر واگذار شد و در سال ۱۹۹۶، کنگره دفتر معادن ایالات متحده را تعطیل کرد.

درحالی‌که آمریکا عقب‌نشینی کرده، چین سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در تحقیق و توسعه و زیرساخت‌های صنعتی انجام داد. نتیجه این است که پکن امروز چنان سلطه‌ای بر بازار دارد که می‌تواند بر قیمت‌های جهانی تأثیر بگذارد و رقابت را برای دیگران دشوار سازد.

چین در گذشته نیز در مناقشات ژئوپلیتیک از عناصر نادر به‌عنوان سلاح استفاده کرده؛ از جمله در سال ۲۰۱۰ که صادرات به ژاپن را به‌طور موقت متوقف کرد. این اقدام باعث شد توکیو وابستگی‌اش به چین را کاهش دهد، اما واشنگتن اقدامات مشابهی انجام نداد.

کریستوفر اکِلستون، استراتژیست حوزه معدن در این باره به فارین پالسی گفت: «چینی‌ها ۱۵ سال پیش هشدار دادند که این حوزه را در دست خواهند گرفت و از آن برای کنترل استفاده خواهند کرد. اما در واشنگتن هیچ‌کس توجهی نکرد».

اکنون اما توجه‌ها جلب شده است. مواد معدنی حیاتی به اولویت دولت‌های ترامپ و بایدن تبدیل شده‌اند. دولت بایدن از قانون کاهش تورم برای حمایت از تولید داخلی بهره برد و ترامپ نیز در اولین روز از دوره دوم خود، با اعلام وضعیت اضطراری انرژی ملی، بر اهمیت این مواد تأکید کرد. این موضوع نقش مهمی در سیاست آمریکا نسبت به اوکراین، گرینلند و حتی کانادا داشته است. طبق گزارش بلومبرگ، ترامپ حتی در حال بررسی استفاده از اختیارات دوران جنگ سرد برای تقویت پروژه‌های مرتبط با عناصر نادر است.

در همین راستا، قانون‌گذاران آمریکایی طرح‌هایی مانند «قانون امنیت مگنت‌های نادر» و «قانون امنیت مواد معدنی حیاتی» را معرفی کرده‌اند تا صنعت داخلی را احیا و وابستگی به چین را کاهش دهند.

در مرکز این تلاش‌ها شرکت MP Materials قرار دارد که تنها معدن فعال عناصر نادر در آمریکا را اداره می‌کند و تاکنون کمک‌های مالی متعددی از دولت دریافت کرده است. این شرکت در سال ۲۰۲۴ مبلغ ۵۸.۵ میلیون دلار اعتبار مالیاتی برای ساخت نخستین تأسیسات تولید مگنت‌های نادر در آمریکا دریافت کرد.

مت اسلوسچر، مدیر روابط عمومی MP Materials در این باره گفت: «در دولت و صنعت، یک تغییر روانی عمیق اتفاق افتاده است. دیگر این تهدید، فقط تئوریک نیست».

با این حال، کارشناسان هشدار می‌دهند که با وجود این تلاش‌ها، چین در آینده نزدیک همچنان برتری خود را حفظ خواهد کرد. ایجاد زنجیره تامین جدید برای استخراج و فرآوری این مواد سال‌ها زمان می‌برد و آمریکا فعلا از چین عقب است.

آدام وب فعال در Benchmark معتقد است: «آمریکا همچنان تا مدت‌ها به تولیدات چین وابسته خواهد ماند. چین اهرم قدرتمندی در مذاکرات تجاری دارد، چون آمریکا نمی‌تواند یک‌شبه استخراج را آغاز کند. توسعه ذخایر و ایجاد ظرفیت فرآوری زمان‌بر است.»