احتمال تکرار ناآرامی‌های ناشی از مشکلات اقتصادی

مهکامه علیقلی: ضعف کیفیت و حکمرانی توسعه‌ای در کشور از نظر وحید محمودی، اقتصاددان، مهم‌ترین چالش فضای کسب‌و‌کار است که همچنان در سال 97 هم ادامه خواهد داشت.

به گزارش تجارت‌نیوز ، محیط کسب‌و‌کار مانند سایر حوزه‌های اقتصادی با چالش‌هایی روبه خواهد بود که درصورت نداشتن و اجرایی نشدن راهکارهایی کارشناسی، شدت گرفته و رونق کسب‌و‌کار کشور را همچنان تهدید می‌کند. تجارت‌نیوز با وحید محمودی،اقتصاددان، درموردشش چالش اساسی این حوزه به گفت‌و‌گو پرداخته است.

از نظر شما مهم‌ترین چالش‌های فضای کسب‌و‌کار در سال 97 چیست و راهکارهای حل این مشکلات کدامند؟

متاسفانه سال 1397 سالی همراه با انبوهی از چالش‌ها است و مانند سال‌های گذشته این چالش‌ها همچنان پابرجاست. چالش‌هال فناوری و ضعف (Research and development) یا تحقیق و توسعه فناورانه در رشته فعالیت‌های مشخصی در یک کسب‌وکار، فساد اقتصادی به شکل سیستمی، عدم شفافیت، فربه‌گی نهادهای عمومی غیردولتی و مجموعه‌ای از چالش‌های گذشته در سال 97 هم استمرار خواهد داشت.

به عبارتی امسال هم با هم برآیندی چالش‌ها روبه رو هستیم و مجموعه چالش‌هایی که پیش روی ما است همزمان شرایط میمونی را به ارمغان نمی‌آورند و آثار برآیندی که روی هم دارند اثر سینرژیکی ایجاد و عمق چالش‌ها و پیچیدگی چالش‌ها را مضاعف می‌کند. اما اگر بخواهیم لیستی از چالش‌ها را مرور کنیم در راس آنها، مهم‌ترین چالش، ضعف کیفیت و حکمرانی توسعه‌ای در کشور است.

به طور کلی کشورها را به دو دسته کشورهای در حال گذار و کشورهای توسعه یافته تقسیم می‌کنیم، کشورهای درحال گذار خود به دو دسته تقسیم می‌شوند کشورهایی که در حال توسعه هستند و کشورهایی که در مارپیچ توسعه نیافتگی می‌چرخند.

وجه تمایز کشورهای درحال توسعه و توسعه نیافته این است که چگونه می‌توانند بحران‌های موجود در کشور را مدیریت کنند و در طی زمان بتوانند این بحران‌ها را به حداقل ممکن برسانند و در نقطه نهایی حل کنند.

از انقلاب مشروطه به طور مستمر انبوهی از بحران‌ها را می‌بینیم اما همواره انتظار می‌رفت اگر در مسیر توسعه حرکت می‌کنیم، بتوانیم این بحران‌ها را کم کنیم. اما هرچه جلوتر می‌رویم باتوجه به ضعف حکمرانی و مدیریتی که در طول این 100 سال وجود داشته، بحران‌ها عمق بیشتری پیدا کرده و تشدید شده است. این درحالی است که در 13 سال گذشته بحران‌های جدیدی به بحران‌های گذشته اضافه شده و در حال حاضر این بحران را به وضوح می‌بینیم. حال باید دید چطور می‌شود برای حل این مشکلات به طور مطلوب روبه رو شد. اما اگر حکمرانی توسعه‌ای بر مبنای عقلانیت و اصول کارشناسی و علمی با نظر خبرگان و بر مبنای خرد جمعی عمل و تصمیم‌گیری می‌شد امروز با این پدیده هم‌برآیندی و همزادی بحران‌ها روبه رو نبودیم.

نقش تنش‌های بین‌المللی و تاثیر آن بر فضای کسب‌وکار داخلی را چطور ارزیابی می‌کنید؟

تنش‌های بین‌المللی در سال‌های گذشته هم بوده اما امسال با شکل‌گیری مثلث امریکا، اسراییل و عربستان علیه ایران و استخدام تیم خشن، جنگجو و ضد ایرانی در کاخ سفید و بازیگری فعال و هنرمندانه‌ای که بن‌سلمان در خاورمیانه دارد و در این مثلث نقش‌آفرینی می‌کند وضعیت برای ما بسیار نگران‌کننده است و می‌تواند یکی از مهم‌ترین چالش‌های کسب‎وکار در سال 97 باشد. به نظر می‌رسد در کمتر برهه‌ای از تاریخ به طور همزمان سه نفر از افراطی‌ترین شخصیت‌های سیاسی در این کشورها (ترامپ، نتانیاهو و بن سلمان) حکومت می‌کنند که کینه‌توزانه با حاکمیت ایران برخورد می‌کنند.

آشکار است که محیط کسب‌وکار نیازمند آرامش و فضای بدون تنش بین‌المللی است. در همین راستا خروج آمریکا از برجام یکی از ابعاد اصلی این تنش است. اگر آمریکا از برجام خارج شود به طور طبیعی هم آثار حقوقی و قانونی و هم آثار جانبی و احساسی آن می‌تواند بر روی فضای کسب‌وکار اثر منفی برجا گذارد.

پیش‌بینی شما از وضعیت تامین مالی داخلی و بین‌المللی چیست؟

تشدید مشکلات تامین مالی داخلی و بین‌المللی نیز یکی از چالش‌های کسب‌وکار در سال 1397 است. طبیعی است هر چه تنش بین‌المللی بالاتر رود و خروج از برجام اتفاق بیفتد محدودیت‌های کانال‌های مالی ما با دنیا بیشتر می‌شود؛به طور نمونه در چند روز گذشته بانک اوبر از مشارکت با ایران انصراف داد و یکی از مهم‌ترین و پرتبلیغات‌ترین اعلام حضور مجموعه‌ها و بانک‌های خارجی برای سرمایه‌گذاری و در سال 96 بود که ابتدای سال 97 اعلام انصراف کردند.به دلیل مشکلات عدیده و چالش‌هایی که در نظام بانکی کشور وجود دارد و بانک پایه بودن اقتصاد کشور و وابستگی بنگاه‌های اقتصادی داخل کشور به تامین مالی از بانک‌ها، بانک‌ها توان تامین مالی کمتری خواهند داشت. در نتیجه بنگاه‌ها از نظر دسترسی به منابع مالی داخلی و خارجی در تنگنای بیشتری نسبت به سال گذشته قرار خواهند گرفت.

پیش‌بینی شما از افزایش هزینه مبادله به عنوان یکی از چالش‌ها در محیط کسب و کار در سال 97 چیست؟

چالش تشدید هزینه مبادله و محیط کسب و کار یکی از مهمترین زیرساخت‌ها برای یک بنگاه اقتصادی فعال در یکی از حوزه های صنعتی فعال در اقتصاد است؛ به این شکل که هزینه مبادله(Transaction Cost) و هزینه‌هایی که از بیرون به بنگاه تحمیل می‌شود (هزینه‌هایی که نتیجه فعل و انفعالات بنگاه نیست) اگر کاهش پیدا کند، بنگاه امکان تنفس و حضور بیشتر و سودآوری بیشتری در صنعت پیدا می‌کند. به طور کلی ماموریت اصلی دولت‌ها در حوزه اقتصاد کاهش هزینه مبادله است. این موضوع را « هرناندو دوسوتو »اقتصاددان معروف اهل پرو هم می‌گوید که اگر بخواهیم یک وظیفه برای دولت در حوزه اقتصادی قائل باشیم این است که بتواند هزینه مبادله را کاهش دهد.اما با توجه به تنش‌هایی که در داخل و خارج پیش‌بینی می‌شود، هزینه مبادله در حوزه کسب‌وکار و اقتصاد ایران در سال 97 افزایش پیدا خواهد کرد.

نظر شما درباره روند چالش‌های اجتماعی و تاثیر درحوزه کسب‌وکار چیست؟

در حوزه‌های اجتماعی احتمال تکرار اعتراضات خیابانی منتفی نیست و وجود دارد، بدیهی است که اگر کشوری از نظر فضای اجتماعی و سیاسی پرتنش باشد و اعتراض‌های مردمی افزایش پیدا کند آثار منفی بر فضای اقتصادی و کسب و کار در کشور حاکم خواهد شد. دست کم انتظار وقوع چنین اتفاق‌هایی می‌تواند به نااطمینانی در حوزه کسب‌وکار کمک کند. در خصوص تشدید بحران کم آبی، عمق درک ما از کمبود آب بیشتر می‌شود و سال 97 نسبت به سال‌های گذشته با توجه به سطح بارش پایینی که در چند سال گذشته به‌ویژه سال 96 وجود داشته امسال یکی از سال‌هایی است که با چالش بیشتری درخصوص آب روبه رو هستیم. این هشدار و نگرانی در سخنرانی اخیر وزیر نیرو هم اعلام شد که در تابستان 97 مشکلات و چالش‌های آبی بیشتر خودش را نشان می‌دهد.

از آنجا که بخش کشاورزی مسبب و مصرف‌کننده اصلی آب در کشور است اگر این بخش بخواهد براساس روش‌های سال‌های گذشته که تولید می‌کرد و سهمی از رشد اقتصادی را به خود اختصاص می‌داد به همین روش ادامه دهد در عمل این مشارکت، مشارکت ضدتوسعه در اقتصاد است و به قیمت هدر دادن ذخایر آب موجود در کشور تمام می‌شود. اگر تغییر رویه داده و محصولاتی را که آب‌بری بیشتری دارند و از منظر اقتصاد آب، توجیه‌پذیری ندارند از چرخه فعالیت اقتصادی خود خارج کند طبیعی است که تعداد زیادی از فعالان اقتصادی محیط کسب و کار بخش کشاورزی باید فعالیت خود را تعطیل کنند که در این صورت در حوزه کسب‌وکار و درآمد، تولید کننده‌ها و خانوار آثار منفی ایجاد خواهد کرد.

اگر روزی دولت بخواهد چنین سیاستی اتخاذ کند باید آثار آن سیاست را بسنجد و چاکراه‌های سیاست‌های لازم را برای اجرای چنین سیاست‌هایی تعبیه کند. البته به نظر نمی‌رسد در عمل چنین اراده‌ای در حوزه سیاست‌گذاری حوزه وزارت کشاورزی وجود داشته باشد و به نظر می‌رسد به همان سبک و سیاق می‌خواهند به مسیر خود ادامه دهند که طبیعی است که مانند سال‌های گذشته، هدر رفت آب را خواهیم داشت و تشدید هم خواهد شد.

نکته دیگر تشدید بحران افول درجه اعتماد اجتماعی و رابطه دولت و ملت است. در طول 13 سال اخیر این روند نزولی را شاهد هستیم که در مقیاس کلی درجه اعتماد اجتماعی در حال کاهش است. این اتفاق بر روی موفقیت یا شکست محیط کسب و کار اثر خود را خواهد داشت. در بلندمدت نمی‌شود رشد اقتصادی مثبت باشد اما همزمان نمودار سرمایه اجتماعی نزولی باشد. این در حالی است که در بلندمدت روند هر دو باید صعودی باشند یا سرمایه اجتماعی نسبت به قبل کاهش پیدا نکند. اگر رابطه دولت و ملت تضعیف شده یا افول داشته باشد آثارش بر روی محیط کسب و کار بیشتر است.

چالش بعدی، چالش ناتوانی دولت در پرداخت بدهی خود به تولیدکنندگان است. در این باره اعداد مختلفی گفته می‌شود اما رقمی نزدیک به 700 هزار میلیارد تومان مجموع بدهی دولت به پیمانکاران، صندوق‌های تامین اجتماعی، بانک‌ها و مجموعه‌های مختلف است. ناتوانی دولت در پرداخت مستقیم طلب پیمانکاران و واحدهایی است که به دولت هم کالا و هم خدمات ارائه داده‌اند اما بدهی آنها پرداخت نشده است اگر دولت بدهی خود را به بانک‌ها بدهد، بانک‌ها توان تامین مالی و تسهیلات‌دهی بیشتری پیدا می‌کنند. اگر دولت بتواند بدهی خود را به تامین اجتماعی پرداخت کند فشارهای تامین اجتماعی برای بخش تولید می‌تواند کمتر باشد اما چنین دورنمایی وجود ندارد که دولت بتواند بدهی‌های خود را در سال 97 پرداخت کند.

موضوع فیلترینگ برخی شبکه‌های مجازی هم از جمله مباحثی است که این روزها بسیار مطرح شده می شود، به نظر شما این موضوع چقدر می‌تواند در روند فعالیت کسب‌وکارها تاثیرگذار باشد؟

فیلترینگ شبکه‌های مجازی از جمله تلگرام می‌تواند برای حوزه‌های کسب‌وکارهای مجازی چالش آفرین باشد، طبیعی است بنگاه‌هایی که در فضاهای الکترونیک فعالیت می‌کنند مهم‌ترین زیرساخت‌شان زیرساخت فناوری الکترونیکی است که به طور مستقیم با پهنای باند مناسب و دسترسی کافی به این زیرساخت‌ها بتوانند به فعالیت مطمئن خود ادامه دهند و هرگونه فیلترینگ و محدودیتی در فضای کسب‌وکار الکترونیکی می‌تواند بر فعالیت این گروه اثرگذار باشد.

در حوزه خدمات شاید مهم‌ترین موضوع توریسم باشد که انتظار می‌رود سال 97 نسبت به سال‌های 95 و 96 تعداد ورودی توریسم به کشور کاهش پیدا کند. مهم‌ترین دلیلش هم چالش‌هایی است که به آن اشاره کردیم. هرچه فضای بین‌المللی متشنج‌تر شود و هرچه چالش‌های پولی، بانکی و مالی بیشتر شود می‌تواند تاثیر خود را در جذب توریسم بیشتر بگذارد. چون در شمردن و به‌حساب آوردن توریسم به کشور به طور تقریبی تمامی افراد خارجی که به هر نیتی به ایران سفر می‌کنند را جزء توریسم به‌حساب می‌آوریم.

ارزیابی شما از وضعیت نرخ ارز و چالش‌های ایجاد شده برای حوزه کسب‌وکار چیست؟

موضوع نرخ ارز چالش دیگری است که بنگاه‌های کشور در سال 97 با آنها روبه رو هستند، افزایش شدید نرخ ارز یا کاهش شدید ارزش پول ملی در چند ماه گذشته می‌تواند آثار منفی بر محیط کسب و کار حاکم کند. البته کاهش ارزش پول ملی می‌تواند بر روی صادرات و بنگاه‌هایی که کالاهای صادراتی دارند اثر مثبت خود را بگذارد. البته به شرط اینکه بنگاه‌ها بتوانند مواد اولیه مورد نیاز خود را به قیمت مناسب دریافت کرده و به فناوری دسترسی داشته باشند و امکان صادرات برای آنها وجود داشته باشد و زیرساخت‌های صادرات فراهم باشد. شرکت‌هایی که صادرات‌محور هستند از کاهش ارزش پول ملی می‌توانند منتفع شوند. در کل کاهش شارپی و شدید ارزش پول ملی چالش بزرگی برای اقتصاد و فضای کسب‌وکار در کشور است.

اگر بخواهیم لیست چالش‌ها را ادامه دهیم چالش‌های زیادی می‌توان اضافه کرد. امیدواریم بتوانیم چالش‌ها را مدیریت کنیم و تدبیری اتخاذ کنیم که تغییراتی جدی در حوزه حکمرانی و سیاست‌گذاری کشور شکل گیرد و فشار محیط کسب‌وکار کمتر شود.