به گزارش تجارت نیوز، آلودگی هوا در شهرهای ایران به‌عنوان چالش عمده محیط زیستی و اقتصادی، تأثیرات گسترده‌ای بر سلامت شهروندان و کارگران، صنایع، کشاورزی و محیط زیست گذاشته‌ است. کارشناسان و متخصصان حوزه‌های مختلف، از جمله اقتصاد، محیط زیست، انرژی و کشاورزی، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز به بررسی ریشه‌های این مشکلات و راه‌حل‌های ممکن پرداخته‌اند؛ از نقش خودروهای فرسوده و سوخت‌های آلاینده در آلودگی هوای کلان‌شهرها تا ضرورت توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و بهبود بهره‌وری انرژی در صنایع، همگی نشان‌دهنده ضرورت تغییرات اساسی در سیاست‌گذاری‌های کلان کشور است.

تاثیر مستقیم بحران انرژی بر آلودگی شهرها

بحران انرژی در ایران، ریشه در سیاست‌گذاری‌های نادرست و غفلت از فناوری‌های نوین دارد. این موضوع، نه تنها به تشدید آلودگی هوا در شهرهای بزرگ منجر شده، بلکه اقتصاد کشور را نیز تحت تاثیر قرار داده است.

هاشم اورعی، استاد اقتصاد دانشگاه شریف، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز با اشاره به تاثیر بحران انرژی در کشور بر تولید آلودگی هوا گفت: زمانی که فهرست آلاینده‌ها در شهر تهران را بررسی می‌کنیم، در صدر جدول خودروها و موتورسیکلت‌ها و بعد از آن نیروگاه‌ها قرار دارند. اگر به نیروگاه‌ها نگاه کنیم، می‌بینیم که مازوت، گازوئیل و گاز به‌ترتیب بدترین سوخت‌ها هستند.

او تصریح کرد: حدود ۷۰ درصد آلودگی تهران ناشی از حمل‌ونقل درون‌شهری است. خودروهای ما به‌مراتب بیشتر از خودروهای دارای فناوری جدید، بنزین مصرف می‌کند و کیفیت بنزینی که استفاده می‌شود نیز پایین است. اگر سیاست‌گذاران به‌درستی برنامه‌ریزی کرده بودند و به سمت برقی‌سازی خودروها پیش می‌رفتند، شاید امروز با این سطح از آلودگی مواجه نبودیم.

این استاد اقتصاد گفت: وزارت نیرو و وزارت نفت باید در حوزه انرژی سیاست‌گذاری‌ و نظارت‌گری کنند، اما متاسفانه این دو وزارتخانه به‌جای آن کار، مشغول تولید انرژی، انتقال انرژی و توزیع آن هستند و به‌نوعی سرگرم بنگاه‌داری و دلالی انرژی شده‌اند. این یعنی ما حکمرانی و نظارت را رها کرده‌ایم. مشکل من این است که چرا تاکنون این‌گونه بوده و هنوز هم ادامه دارد. امروز وزارت نیرو نقش خود را به توصیه و دخالت در تعمیر کولرها و وزارت نفت به تعویض بخاری‌ها کاهش داده است. کجای دنیا وزارت نفت و وزارت نیرو چنین وظایفی دارند؟ این کارها را بخش خصوصی باید انجام دهد.

او اظهار کرد: ما باید همزمان به سمت افزایش تولید انرژی تجدیدپذیر برویم و همچنین حمل‌ونقل عمومی را توسعه بدهیم. کیفیت خودروها را بالا ببریم و به‌تدریج خودروهای برقی را جایگزین کنیم. آنچه مسلم است، بحران انرژی بر وضعیت آلودگی شهرها تاثیر مستقیم گذاشته است. توسعه انرژی تجدیدپذیر یکی از اجزای کلیدی حل بحران انرژی و آلودگی هوا خواهد بود.

راهکاری برای تامین برق و کاهش آلودگی هوا

توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، به عنوان راهکاری برای مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی و تامین انرژی پایدار، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

مجید شفیع‌پور، رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم و محیط زیست دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز گفت: هزینه تولید برق از نیروگاه‌های بادی حدود سه تا چهار سنت و از نیروگاه‌های خورشیدی حدود پنج تا ۶ سنت بر اساس دلار آمریکاست. این هزینه‌ها در مقایسه با نیروگاه‌های گاز طبیعی مزیت اقتصادی مشابهی پیدا می‌کنند.

وی افزود: همچنین، انتشار گازهای گلخانه‌ای از نیروگاه‌های خورشیدی و بادی نسبت به سوخت‌های فسیلی به یک‌نهم تقلیل پیدا می‌کند.

این استاد دانشگاه گفت: در رسانه‌ها توصیه می‌شود مالکان نیروگاه‌های خورشیدی را بر بام‌ها نصب کنند تا بخشی از برق مصرفی خود را تامین و حتی برق مازاد خود را به شبکه منتقل کنند. گرچه این رویکرد در اروپا مؤثر بوده، اما بیشتر به عنوان یک تلاش فرهنگی مطرح شده و نه به عنوان یک منبع دائمی و قابل اتکای دائمی برای تامین انرژی و جایگزین نیروگاه‌های خورشیدی متمرکز.

او تصریح کرد: نیروگاه‌های خورشیدی متمرکز می‌توانند در مقیاس بزرگ‌تر با صرفه‌جویی در سرمایه‌گذاری اولیه، مقدار برق بیشتری تولید کنند. این در حالی است که بام‌های مسطح در ساختمان‌های مسکونی کشور ما، به‌ویژه در شهرهایی مانند اصفهان و تهران که چگالی ساختمان‌ها عمدتاً پنج طبقه یا بیشتر هستند، محدودیت‌هایی دارد.

شفیع‌پور توضیح داد: تلاش برای استفاده از نماها و تشویق به نصب پنل‌های خورشیدی باید با انگیزه‌های اقتصادی و حمایتی همراه باشد. بخش ساخت‌وساز مسکونی و مصرف‌کنندگان در بازار مسکن، تجاری و اداری باید با وجود این انگیزه‌ها تمایل بیشتری به سرمایه‌گذاری خصوصی برای تامین انرژی تجدیدپذیر نشان دهند. این اقدام نه‌تنها می‌تواند نیازها را تامین کند، بلکه امکان تزریق برق تولیدی مازاد به شبکه سراسری را نیز فراهم خواهد کرد. اما همان‌طور که گفته شد نمی‌توان به عنوان منبع دائمی تامین انرژی و جایگزین نیروگاه‌های خورشیدی متمرکز بر آن تکیه کرد.

مصرف بالای سوخت در ایران و عدم تطابق با رشد اقتصادی

شدت مصرف انرژی در ایران، نه تنها منابع طبیعی را به هدر می‌دهد، بلکه به عاملی کلیدی در تشدید آلودگی هوا و تخریب محیط زیست تبدیل شده است.

محمدرضا جعفری، پژوهشگر محیط زیست و توسعه گفت: طبق تحقیقات، ایران در رده‌بندی شدت مصرف انرژی که معیاری متضاد با بهره‌وری انرژی است در سال ۲۰۱۶ در رده‌ی هفتم قرار گرفته که ۳.۳ برابر میانگین جهانی است. این موضوع را می‌توان به توسعه صنایع انرژی‌بر و پرمصرف در کشور مربوط دانست که به‌رغم مصرف بالای سوخت از نظر اقتصادی کارایی کافی ندارند.

وی تصریح کرد: صنایعی از قبیل محصولات و کانی‌های غیرفلزی، مواد و محصولات شیمیایی، کُک و فراورده‌های نفتی و ساخت فلزات اساسی با مصرف تقریباً ۸۸ درصد سوخت بخش صنعت از جمله این صنایع‌ است.

جعفری گفت: شدت کربن کشور از سال ۱۹۷۱ تا ۲۰۱۲ تقریباً ۱۴ برابر شده است که همچنان این روند طبق سناریوی وضع موجود ادامه دارد. در این بازه شدت انرژی ۴.۷ برابر شده است. این در حالی است که تولید ناخالص ملی در این چهار دهه تنها ۱۸ درصد رشد کرده که نشانی است از عدم تطابق انتشار گازهای گلخانه‌ای و مصرف انرژی با رشد صنعتی و اقتصادی. در سال ۲۰۱۰ ایران در رتبه هشتم کشورهای با شدت انرژی بالا نسبت به تولید ناخالص ملی قرار داشت.

این پژوهشگر محیط زیست و توسعه گفت: در سال ۲۰۲۳ ایران به رتبه اول این جدول صعود کرده است. یعنی در تمام طول دهه‌ای که کشورهای مختلف در حال ارتقای فناوری و بهبود وضعیت خود بوده‌اند تا تولید ناخالص داخلی خود را در قبال مصرف انرژی افزایش دهند مسئولان کشوری و صنعت گامی در بهبود شرایط کشور در این زمینه برنداشته‌اند. این شاخص در دوره ذکرشده از ۰.۱۸۳ به ۰.۲۲۷ در مقیاس koe/$15p رسیده است.

وی بیان کرد: در بحث اقتصادسیاسی آلودگی هوا که ارتباط مستقیم با مبحث شدت مصرف انرژی دارد، باید به یارانه‌های پرداختی به صنایع اشاره کرد. بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس متوسط تعرفه یارانه‌ای گاز طبیعی برای بخش صنعت، معدن و پتروشیمی در سال ۱۳۹۷، حدود ۱.۸۰۰ ریال بر متر مکعب برای فولاد و پتروشیمی معادل ۲۱.۰۰ ریال و برای سایر صنایع میانگین هزار ریال و متوسط تعرفه یارانه‌ای برق حدود ۶۷۱ ریال بوده است.

کارگران آلودگی نفس می‌کشند

آلودگی‌های صنعتی، به عنوان یکی از چالش‌های اصلی زیست‌محیطی، نه تنها سلامت کارگران را به خطر می‌اندازد، بلکه به تخریب گسترده محیط زیست نیز منجر می‌شود.

فرشاد اسماعیلی، حقوقدان و پژوهشگر حوزه کار در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز با اشاره به این که مساله آلایندگی و آلودگی در کشور ایران و در حوزه‌های مختلف کار سخت و زیان‌آور، یکی از بحران‌هایی است که ابعاد متعددی دارد، گفت: زیر این دمل چرکین، چالش‌های بسیاری نهفته است. این چالش‌ها شامل مسائل رفاهی، نظام بیمه‌ای و بازنشستگی، مطالبات کارگران از شرکت‌هایی که با کار سخت و زیان‌آور سر و کار دارند، طرح دعوا در سیستم دادرسی و قضایی، میزان توجه به سلامت و ایمنی (HSE)، و همچنین تلاش برای کاهش آلاینده‌ها و دی‌اکسید کربن تولیدی توسط این کارخانجات است. تخریب محیط زیستی ناشی از فعالیت‌های این شرکت‌ها نیز یکی دیگر از ابعاد مهم این موضوع است.

وی تصریح کرد: به نظر من اراده سیاسی وجود ندارد که چوب لای چرخ کارخانجات آلاینده، آلوده یا کارخانجاتی که به سلامت کارگر لطمه می‌زند یا به محیط زیست می‌زند، گذاشته شود. بنابراین ما وقتی با این نظام قانونی مواجه‌ هستیم، نیازمند ضمانت اجرایی برای برخورد با کارخانجات، کارگاه‌ها و شرکت‌هایی که به محیط زیست آسیب وارد می‌کنند هستیم.

اسماعیلی گفت: محدود کردن عملیات و فعالیت‌هایی که مولد گرد و غبار یا آلاینده هستند، در حوزه‌های مختلف از جمله ساخت و ساز، کارگاه‌های تولیدی و صنایع چوبی (مانند نیشکر) که حجم زیادی براده تولید می‌کنند، از اهمیت بالایی برخوردار است. این امر شامل مجهز کردن کارخانه‌ها به سیستم‌های تصفیه و جداسازی آلاینده‌ها از هوا و همچنین انتقال ضایعات به مکان‌های دور از سالن‌های غذاخوری، واحدهای تولیدی، دام و طیور، مراتع و زمین‌های کشاورزی می‌شود.

این پژوهشگر حوزه کار بیان کرد: انتقال صحیح ضایعات در شبکه‌های صنعتی و کارخانه‌ها حیاتی است، زیرا بی‌توجهی به آن می‌تواند منجر به آلودگی شدید، حتی آلودگی آب شود. استفاده از سیستم‌های تصفیه و جداسازی آلاینده‌ها از هوا نیز راهکاری مؤثر است.

وی افزود: علاوه بر این، خانه‌داری صنعتی (مجهز کردن کارخانه به سیستم‌های نظافت صنعتی مانند جاروبرقی‌های صنعتی بزرگ برای تمیز کردن کف و انتقال ضایعات) می‌تواند به بهبود بهداشت و وضعیت زیست‌محیطی کارخانه‌ها کمک کند. این‌ها پیشنهادهایی تکنیکال، روشمند، عملیاتی و میدانی هستند که می‌توانند به کاهش آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های صنعتی کمک کنند.

زیان اقتصادی آلودگی هوا بر کشاورزی

کشاورزی، به عنوان یکی از ارکان اصلی تامین امنیت غذایی، به شدت تحت تاثیر آلودگی هوا قرار دارد و این تاثیرات، نه تنها به کاهش کمی و کیفی محصولات منجر می‌شود، بلکه به طور مستقیم بر معیشت کشاورزان و پایداری اکوسیستم‌های کشاورزی اثر می‌گذارد.

بهمن یارقلی، کارشناس کشاورزی و آبیاری و زهکشی، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز با اشاره به اینکه آلودگی هوا می‌تواند به شکل مستقیم یا غیرمستقیم بر رشد گیاهان تاثیر بگذارد گفت: در شکل مستقیم، آلودگی هوا می‌تواند به عنوان عاملی برای کاهش عملکرد گیاهان و محصولات کشاورزی عمل کند. همچنین، آلودگی هوا ممکن است علاوه بر کاهش رشد گیاهان، در برخی موارد باعث بروز بیماری‌های گیاهی شود. در تاثیر غیرمستقیم، آلودگی هوا ممکن است باعث کاهش کیفیت خاک و آب شود و در نتیجه، عملکرد گیاهان را کاهش دهد.

یارقلی با اشاره به اینکه آلودگی هوا به طور حتم زیان اقتصادی سنگینی به کشاورزی وارد می‌کند توضیح داد: کاهش عملکرد محصولات، افزایش هزینه‌های تولید و نیاز به استفاده از روش‌های مدیریت جدید برای مقابله با اثر آلودگی، همه و همه می‌تواند به کاهش درآمد کشاورزان و افزایش قیمت مواد غذایی منجر شود.

یارقلی در پاسخ به این سوال که چه آلاینده‌هایی گیاهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد گفت: بعضی از آلاینده‌هایی که می‌تواند به گیاهان آسیب بزند عبارت‌اند از اکسیدهای نیتروژن مانند NO2 و NOx که می‌توانند باعث کاهش رشد گیاهان و بروز بیماری‌های گیاهی شوند. همچنین ذرات معلق شامل ذرات ریز و نازکی هستند که در هوا حمل می‌شوند و امکان دارد به گیاهان آسیب بزنند.

یارقلی با اشاره به اینکه آلودگی هوا به طور حتم زیان اقتصادی سنگینی به کشاورزی وارد می‌کند توضیح داد: کاهش عملکرد محصولات، افزایش هزینه‌های تولید و نیاز به استفاده از روش‌های مدیریت جدید برای مقابله با اثر آلودگی، همه و همه می‌تواند به کاهش درآمد کشاورزان و افزایش قیمت مواد غذایی منجر شود.

آلودگی هوا تهدیدی جدی برای سلامت، محیط زیست، صنایع و کشاورزی است. متخصصان بر لزوم تغییرات اساسی در سیاست‌ها تأکید دارند، از جمله پیشرفت در انرژی‌های تجدیدپذیر، بهبود کیفیت سوخت و خودروها، برقی‌سازی حمل‌ونقل و افزایش کارایی انرژی در صنایع. همچنین، کاهش مصرف انرژی و مقابله با آلاینده‌های صنعتی ضروری است. عدم اتخاذ این تدابیر و اراده سیاسی قوی می‌تواند بحران‌ها را ادامه داده و عواقب آن را تشدید کند.