به گزارش تجارت نیوز، وابستگی اقتصاد ایران به نفت، موضوعی است که نمی‌توان کتمان کرد. تا جایی که عمده صنایع ارزآور کشور مانند پتروشیمی‌ها نیز به نفت گره خورده‌اند. در واقع بخش بزرگی از ارزآوری کشور بر دوش نفت، فرآورده‌های نفتی و دیگر کالاهایی است که به نفت وابسته هستند.
شاخص تورم که تاثیر زیادی از نرخ ارز می‌پذیرد، نیازمند ورود منابع ارزی به کشور است. اقتصاد ایران به دلیل وابستگی به نفت، نتوانست بخش صنعت را توسعه دهد و بسیاری از نیازهای کشور از جمله مواد اولیه صنایع، قطعات، کالاهای نهایی و… از طریق واردات تامین می‌شود. از این رو، ورود ارز به کشور می‌تواند منجر به افزایش قدرت خرید و توسعه صنعت شود و اندکی از تورم فشار عرضه بکاهد.
با توجه به وابستگی صادرات کشور به نفت، عمده بار درآمدهای ارزی بر دوش صادرات نفت است. صادراتی که در مواجهه با تحریم‌های بین‌المللی، شیب نزولی خود را حفظ کرده است و روز به روز کمتر می‌شود.
با بازگشت دونالد ترامپ به راس کاخ سفید بار دیگر تحریم‌های نفتی افزایش یافت. تا جایی که ترامپ یادداشت اجرایی فشار حداکثری را بار دیگر امضا کرد. سیاست موسوم به فشار حداکثری در دوره پیشین ترامپ نیز به اجرا درآمد و قصد آن قطع جریان صادرات نفت ایران بود.
البته لازم به ذکر است که ترامپ در روز 19 اسفند ماه به فاکس‌نیوز گفت که ترجیح می‌دهد با ایران مذاکره کند و مطمئن نیست که همه با او موافق باشند.
باید دید با توجه به شرایط توصیف‌شده، سرنوشت صادرات نفتی ایران در سال 1404 چگونه می‌شود؟
۲ سناریو نفتی روی میز؛ تشدید تحریم یا مذاکره
در سال 1404، اتفاقات متعددی در مورد صادرات نفت ایران می‌تواند رخ بدهد. با توجه به شرایط موجود، یکی از این احتمال‌ها مذاکره نکردن ایران و آمریکا و ادامه روند صادرات نفت به شیوه کنونی و چه بسا سخت‌تر از پیش است.
در حال حاضر، چین تقریبا تنها مشتری نفتی ایران است و بخش بزرگی از نفت ایران به طور غیررسمی از این کشور خریداری می‌شود. پالایشگاه‌های کوچک چینی موسوم به تی‌پات‌ها که از قوانین بین‌المللی مصون هستند، نفت مورد نیاز خود را از ایران خریداری می‌کنند.
ایران برای دور زدن تحریم‌ها و جلوگیری از تحریم نفت‌کش‌های خود، به روش‌های متعددی روی آورده است که همه آن‌ها ذیل نام ناوگان ارواح یا سایه قرار می‌گیرند. ایران از طریق استفاده از نفت‌کش‌های غیرایرانی، پرچم سایر کشورها، استفاده از نفت‌کش‌های کوچک، مبادله کالا به کالا، خاموش کردن سیستم‌های ردیابی و … صادرات نفت خود را به شکل غیررسمی ادامه داده است.
روند صادرات نفت ایران در زمانه تحریم
صادرات نفت ایران به طور میانگین به حدود 1.5 میلیون بشکه در روز رسیده است. البته لازم به ذکر است که پس از روی کار آمدن ترامپ، روند صادرات نفت ایران به دلیل تحریم‌های جدید با اخلال مواجه شد. موضوعی که رئیس جمهوری ایران نیز آن را تایید کرده است.
مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری، در جریان دفاع از عبدالناصر همتی، وزیر پیشین اقتصاد، در جریان استیضاح وی در مجلس عنوان کرد: با تشدید تحریم‌های نفتی ایران از سوی ترامپ، بسیاری از کشتی‌های ایران در دریا دچار مشکل شدند. معلوم نیست چگونه باید نفت خود را تحویل بدهند؟
این موضوع در کنار آمار موسسات ردیابی نفت‌کش‌ها از کاهش صادرات نفت و افزایش ذخایر شناور نفتی، نشان از اخلال جدی در روند صادرات نفت دارد. تا جایی که صادرات نفت ایران به چین، با توجه به آمار موسسه کپلر در ژانویه و فوریه سال 2025 به ترتیب 692 هزار و 771 هزار بشکه در روز بود.
از سوی دیگر، ترامپ تصمیم گرفته است که نظارت بر نفت‌کش‌ها در تنگه مالاکا را افزایش دهد. این تنگه مکانی است که عمده نفت صادراتی به چین از آن گذر می‌کند. این بدان معناست که آمریکا قصد دارد صادرات نفت ایران را بیش از پیش نظارت و تمامی نفت‌کش‌های دخیل در روند صادرات نفت ایران را تحریم کند.
همچنین در صورت تشدید تحریم‌ها و نبود هیچ‌گونه اتفاق قابل توجهی در زمینه بهبود صادرات نفت ایران، صادرات نفت ایران روز به روز کمتر و غیرشفاف‌تر می‌شود.
سناریو دوم؛ مذاکره
در سال 94 و پس از تصویب توافق برجام، روند صادرات نفت ایران افزایش چشم‌گیری یافت. تا جایی که میانگین صادرات نفت ایران در سال‌های 95 و 96 حدود 2.1 میلیون بشکه در روز بوده است. در روزهایی از این سال‌ها ایرلن به رکورد صادرات ۲.۸ میلیون بشکه نفت در روز هم دست یافت.
با افزایش صادرات نفت در این دوره، وضعیت تورم اقتصاد ایران تا حدی بهبود یافت. تا جایی که با ورود ارز به کشور، اندکی از تلاطم نفتی کاسته شد و نرخ تورم در سال 95 به 9 درصد رسید. البته پس از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷، در پایان آبان ماه همان سال نرخ تورم نقطه به نقطه تا ۹/ ۳۹ درصد پیش رفت.
موضوعات بیان‌شده به تاثیر تحریم‌ها بر تلاطم ارزی اقتصاد ایران و نرخ تورم اشاره دارد. چراکه درآمدهای ارزی برای اقتصاد ایران بسیار حیاتی است و در صورت تسهیل راه تجارت، بسیاری از بی‌ثباتی‌ها در بازارها کاهش می‌یابد.
در حال حاضر، اوضاع کمی متفاوت و شاید بتوان گفت بسیار پیچیده‌تر از سال 94 است. از این رو، مذاکره با آمریکا یا دیگر کشورها، احتمالا مانند سال 94 نباشد چراکه جهان درگیری‌های متعددی را پس از آن سال‌ها تجربه کرده است و اگر مذاکره‌ای هم در کار باشد، احتمالا پیچیدگی‌های بسیاری دارد و نمی‌توان به همان توافق برجام بازگشت.
چه ملاحظاتی در مورد درآمدهای نفتی وجود دارد؟
در صورت تعامل با دنیا، احتمالا مانند دوره پیشین، اندکی از تلاطمات ارزی کاسته شود. البته این امر مشروط به وصول درآمدهای نفتی به کشور و استفاده آن در امور زیرساختی کشور است؛ در غیر این صورت لزوما افزایش درآمد نفتی نمی‌تواند در راه توسعه کشور به کار آید.
این امر در سه سال گذشته اتفاق افتاد. رئیس صندوق توسعه ملی در نشست خبری چهاردهمین سالگرد صندوق توسعه ملی عنوان کرد: باید هر سال منابعی از نفت وارد صندوق شود، در حالی که در ۳ سال گذشته جریان ورودی جدید نفت به صندوق رخ نداده و جریان نقدی ورودی در سه سال گذشته صفر بوده است.
صندوق توسعه ملی منبع ذخیره درآمد نفت و گاز، به کار گیری آن در امور توسعه‌ای و زیرساختی و دقیقا برای جلوگیری از وابستگی بودجه به نفت و ذخیره ارزی درآمد نفت برای آیندگان و توسعه کشور تشکیل شد. اما مسئولان همان درآمد ناچیز نفتی را در سه سال گذشته به این صندوق واریز نکردند! این موضوعات به تحریم‌ها ربطی ندارد و حتی اگر تحریم‌ها برداشته شود، این روند همچنان ممکن است ادامه یابد.
از سوی دیگر، ایران اکنون با مشکلات زیرساختی بیشتری از جمله کمبود انرژی روبه‌روست و جبران این مشکلات، نیازمند برنامه‌ریزی‌های بیشتر، اقدامات اساسی‌تر و سرمایه‌گذاری‌های جدی‌تر است. اما نهایتا تعامل با دنیا وضعیت صادرات نفتی کشور را نسبت به ادامه روند کنونی قطعا بهبود می‌بخشد. چرا که با ورود حجم عظیمی از درآمدهای نفتی به کشور، بالاخره اندکی از آن به اقتصاد حقیقی کشور سرریز می‌شود.
لازم به ذکر است که دنیا نسبت به سال 94، وابستگی کمتری به نفت دارد و همچنین مازاد عرضه بسیاری از کشورهای نفتی، توانایی جایگزینی نفت ایران را دارد. کما اینکه چین به دنبال تحریم‌های متعدد ایران و البته ترس از تحریم خود، تا حدی از منابع جایگزین دیگری مانند آفریقا، نفت وارد می‌کند.
این بدان معناست که احتمالا چین به عنوان تنها واردکننده نفت از ایران، احتمالا تعامل با آمریکا را در شرایطی که کمبود عرضه در بازار نفت وجود ندارد، فدای نفت ایران نمی‌کند؛ مگر آن که توافقی بین ایران و دنیا حاصل شود.
باید منتظر ماند و دید وضعیت صادرات نفتی ایران در سال 1404 چگونه می‌شود و پیچیدگی‌های روابط بین‌الملل چگونه در تحلیل‌های مسئولان لحاظ می‌شود؟
برای مطالعه بیشتر گزارش اعتراف پزشکیان به اخلال در صادرات نفت را در تجارت‌نیوز بخوانید.
