به گزارش تجارت نیوز، سال گذشته سالی بسیار پرتنش و مملو از تحولات بزرگ و تعیین‌کننده برای سیاست خارجی ایران بود. سالی که ایران و اسرائیل برای نخستین بار به صورت رسمی خاک یکدیگر را هدف قرار دادند. دونالد ترامپ برای دومین مرتبه در آمریکا به قدرت رسید و با ارسال نامه رسمی برای رهبر ایران، آیت‌الله خامنه‌ای را دعوت به مذاکره دوجانبه کرد و در عین حال این تهدید را هم داشت که در صورت نپذیرفتن جریان مذاکرات، ایران باید منتظر وقایع غیرمنتظره و ناخوشایندی باشد.
سرعت تحولات حوزه سیاست خارجی در سال ۱۴۰۳ به طرز شگرفی زیاد و البته با «اولین‌ها» همراه بود. اولین حمله رسمی ایران و اسرائیل به خاک یکدیگر و یا اولین پاسخ رسمی ایران به نامه دونالد ترامپ (رئیس جمهور آمریکا در دور نخست ریاست جمهوری خود نامه دیگری را از طریق شینزو آبه، نخست وزیر فقید ژاپن برای ایران ارسال کرده بود اما رهبر ایران از پذیرش آن امتناع کرد) که در آن ایران را دعوت به مذاکره و یا پذیرش عواقب آن کرده است.
در همین راستا باید به این موضوع نیز اشاره کنیم که با وجود اینکه ترامپ شیوه مستقیم مذاکرات را به ایران پیشنهاد داده است اما مقامات تهران از رویکرد ایران برای استفاده از روش غیرمستقیم در مذاکرات صحبت می‌کنند و می‌گویند تا زمانی که ایالات متحده چماق تهدید و تحریم‌های خود را بالای سر ایران نگه داشته است، هویج مذاکرات برای ما جذاب نیست.
اولین‌های ۱۴۰۳
همون‌طور که پیش از این نیز اشاره شد، ما در سال ۱۴۰۳ شاهد درگیری بی‌سابقه ایران و اسرائیل بودیم. حمله اسرائیل به کنسولگری ایران در دمشق با جنگنده‌های اف-۳۵ و ۶ موشک (۱۳ فروردین) و شهادت ۱۶ نفر، از جمله فرماندهان ارشد سپاه، جرقه این ماجرا بود.
ایران در پاسخ، عملیات «وعده صادق ۱ و ۲» را در دو مرحله (فروردین و مهر) سال گذشته اجرا کرد؛ در مرحله اول ایران از موشک‌های بالستیک (۳۰۰ موشک) و پهپاد انتحاری و در دور دوم از موشک‌های هایپرسونیک بهره‌برداری کرد که این مرحله در رسانه‌های جهانی بازتاب فراوانی داشت و نشان داد که تهران سرمایه‌گذاری فراوانی برای تجهیز و افزایش توان نظامی خود داشته است.
به صورت کلی هم تقابل مستقیم تهران- تل آویو نقطه عطفی در دشمنی‌های ایران و اسرائیل محسوب می‌شود چرا که تا پیش از این درگیری‌ها بیشتر از طریق نیرو‌های نیابتی و به صورت غیررسمی صورت می‌گرفت.
در همان فروردین ماه و همزمان با عملیات وعده صادق ۱، تیم‌های عملیات ویژه نیروی دریایی سپاه یک کشتی کانتینربر با نام MCS Aries متعلق به شرکت زودیاک و یک سرمایه‌دار اسرائیلی با نام «ایال‌اوفر» که با پرچم پرتغال حرکت می‌کرد را در نزدیکی تنگه هرمز توقیف کردند.
یکی دیگر از اولین‌های رویارویی رسمی ایران و اسرائیل این بود که تهران بر اصابت موشک‌هایش بر سامانه معروف و نفوذناپذیر «گنبد آهنین» اسرائیل و آسیب دیدن قابل توجه آن تأکید می‌کرد و اسرائیل هم مدعی بود که در عملیات هوایی ۵ آبان ۱۴۰۳ سایت سامانه پدافندی S-۳۰۰ در منطقه اصفهان را مورد حمله و تخریب قرار داده است هر چند که ایران با رد این ادعا اعلام کرد که هیچ حمله موفقی علیه سایت‌های پدافندی‌اش انجام نشده است.
سقوط متحدان کلیدی و تضعیف محور مقاومت
سقوط بشار اسد در سوریه، شهادت سیدحسن نصرالله، رهبر حزب‌الله لبنان و عباس نیلفروشان معاون عملیات سپاه پاسداران (با ۸۰ تن بمب‌های سنگ شکن)، در حملات پاییز و زمستان ۱۴۰۳ اسرائیل ضربه بزرگی به نفوذ ایران در منطقه زد و عملاً محور مقاومت را در شرایط پیچیده‌ای قرار داد. نیرو‌هایی که برخی آن‌ها را گروه‌های مورد حمایت ایران در منطقه قلمداد می‌کنند، هر چند که ایران بار‌ها بر جایگاه مستقل آن‌ها تأکید کرده است.
علاوه بر حسن نصرالله، ترور اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی جنبش مقاومت اسلامی فلسطین (حماس) در تابستان سال گذشته در تهران و تنها یک روز پس از مراسم تحلیف مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران صورت گرفت و شهادت هاشم صفی‌الدین (جانشین نصرالله) هم وقایع تضعیف‌کننده دیگری بود که باید به آن‌ها در در زنجیره تحولات محور مقاومت اشاره کرد.
علاوه بر این موارد در شهریور ماه سال پیشین، ما شاهد اتفاق غیرمنتظره دیگری در رابطه با حزب الله لبنان نیز بودیم. طی دو روز متوالی یعنی ۲۷ و ۲۸ شهریورماه، دستگاه‌های الکترونیکی مورد استفاده نیرو‌های حزب‌الله در سراسر لبنان منفجر شدند. ابتدا انفجار گسترده دستگاه‌های پیجر رخ داد و روز دوم نیز دستگاه‌های بیسیم منفجر شدند. در نهایت مشخص شد عوامل اطلاعاتی اسرائیل با جایگزین کردن پیجر‌های آلوده به مواد منفجره با پیجر‌های خریداری‌شده توسط حزب‌الله، عملیات فوق را طراحی و اجرا کرده بود.
در همین رابطه ایران در پاسخ به ترور‌های اسرائیل و حملاتی که در ضایحه لبنان منجر به شهادت رهبر حزب الله لبنان و یکی از فرماندهان سپاه شد در ۱۰ مهر ۱۴۰۳ عملیات «وعده صادق ۲» را اجرا کرد.
در این عملیات، ایران از موشک‌های بالستیک هایپرسونیک «فتاح ۱» و همچنین نسل جدید پهپاد‌های انتحاری استفاده کرد. در این حمله پایگاه‌های راهبردی ارتش اسراییل در حیفا و تل‌آویو مورد هدف قرار گرفتند.
پس از این حمله، تل‌آویو در ۵ آبان ۱۴۰۳ اقدام به انجام عملیات هوایی محدود علیه سامانه‌های پدافندی ایران با استفاده از آسمان برخی کشورهای همسایه کرد. در این حمله، اسرائیل از جنگنده‌های اف-۳۵ اسرائیلی و موشک‌های هوا پایه استفاده کرده بود؛ با وجود اینکه اسرائیلی‌ها مدعی بودند که به سامانه پدافندی S-۳۰۰ اصفهان آسیب‌های جدی رسانده‌اند اما ایران تأکید داشت که سامانه‌های پدافند هوایی «۱۵ خرداد» و «باور ۳۷۳»، موفق شدند بسیاری از موشک‌های شلیک‌شده را رهگیری کنند و آسیب‌ها را به حداقل برسانند.
سقوط بشار اسد، متحد کلیدی ایران در جبهه مقاومت توسط نیرو‌های «تحریرالشام» به رهبری محمد الجولانی، هم یکی از مهمترین موضوعات سال ۱۴۰۳ است که باید به آن اشاره کرد. جالب است که تنها چند روز پیش از سقوط اسد، علی لاریجانی، مشاور رهبر ایران و سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان طی سفرهای جداگانه‌ای به سوریه سفر و ضمن تأکید بر حمایت ایران از رئیس جمهور پیشین سوریه بر نقش کلیدی او در جبهه مقاومت تأکید کرده بودند. درست زمانی که بشار اسد در حال دوری از ایران و نزدیکی به مواضع اعراب و احتمالا کناره‌گیری از قدرت بود.
تحریم شرکت‌های هواپیمایی ایران توسط اروپا و تهدید اجرای مکانیسم ماشه
در پاییز ۱۴۰۳، اتحادیه اروپا تحریم‌هایی را علیه شرکت‌های هواپیمایی ایران، به‌خصوص ایران‌ایر، اعمال کرد. مقامات این اتحادیه مدعی هستند که ایران به دلیل «حمل تجهیزات نظامی به روسیه» مورد تحریم قرار گرفته است و با این اقدام پرواز‌های ایران‌ایر به مقاصد اروپایی چون لندن و پاریس لغو و مسافران ایرانی مجبور به پرداخت مبالغ گزاف برای استفاده از خطوط هوایی بین‌المللی شدند؛ وزارت خارجه آلمان به نمایندگی از تروئیکای اروپایی، یعنی آلمان، فرانسه و بریتانیا با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (ایران‌ایر) را تحریم می‌کنند.
علاوه براین، کشورهای اروپایی (خصوصاً تروئیکای اروپایی: فرانسه، آلمان و بریتانیا) در سال ۱۴۰۳ برای چندمین مرتبه ایران را به فعال کردن «مکانیسم ماشه» تهدید کردند. این سازوکار در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت پیش‌بینی شده و می‌تواند تحریم‌های بین‌المللی را علیه ایران برگرداند.
دلیل این تهدید‌ها، افزایش ذخیره اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصد ایران و ادعای عدم همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام شده است؛ این تهدید در پاییز ۱۴۰۳ و بعد از صدور یک قطعنامه تند علیه ایران در نشست فصلی شورای حکام آژانس، جدی‌تر شد. اما وزرای خارجه اروپا در نشست بروکسل (بهمن ۱۴۰۳) بحث استفاده از مکانیسم ماشه را به صورت رسمی مطرح کردند و به دلیل غیبت چند وزیر کلیدی، تصمیم نهایی به مارس ۲۰۲۵ (فروردین ۱۴۰۴) موکول شد؛ ایران هشدار داده است که در صورت به کارگیری مکانیسم ماشه ممکن است از پیمان منع گسترش سلاح هسته‌ای (NPT) خارج می‌شود.
آغازی بر تصویب نهایی FATF در مجمع تشخیص مصلحت
یکی از مهمترین خبر‌های سال گذشته، بررسی مجدد لوایح FATF در مجمع تشخیص مصلحت نظام بود که محسن دهنوی، سخنگوی مجمع آن را بیان کرد.
او در دی ماه ۱۴۰۳ از بررسی پیوستن ایران به دو کنوانسیون CFT و پالرمو خبر داد و در ۲۵ اسفندماه یعنی تنها چند روز مانده به پایان سال، همشهری آنلاین خبر داد که تعدادی از اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام تأیید کردند که الحاق ایران به دو کنوانسیون CFT و پالرمو در راستای تکمیل برنامه اقدام ایران با FATF در کمیسیون مشترک مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شده است؛
کمیسیون مشترک در مجمع شامل تعداد محدودی از اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام است که در کنار مقامات دولت پس از درخواست پزشکیان از رهبر انقلاب مبنی بر بررسی پیوستن ایران به FATF به ریاست آملی لاریجانی تشکیل جلسه داده بود. عضویت ایران در دو کنوانسیون پالرمو و CFT در جلسه آتی مجمع (پس از تعطلات نوروز) بررسی خواهد شد و تصویب پیوستن ایران به این کنوانسیون‌ها در صحن مجمع به دو سوم آرای اعضا نیاز دارد.
دعوت به مذاکره از نوع تهدیدآمیز
در پاییز سال گذشته شاهد یکی از مهمترین تحولات نظام بین‌الملل و بالطبع ایران بودیم. دونالد ترامپ با حضور در کاخ کنگره و ادای سوگند، برای دومین مرتبه به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا آغاز به کار کرد.
او که در دوره نخست ریاست جمهوری‌اش با خروج از برجام، سنگین‌ترین تحریم‌های یکجانبه ایالات متحده را بر ایران اعمال کرده بود در این دوره نیز اعلام کرد که برای مذاکره دو جانبه میان تهران و واشنگتن آماده است و در صورت عدم پذیرش این دعوت، شرایط را به گونه‌ای پیش خواهد برد که صادرات نفت ایران به صفر برسد.
ترامپ در اسفندماه نیز در گفت‌وگو با شبکه تلویزیونی فاکس بیزنس، از نگارش و ارسال نامه‌ای خطاب به آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ایران برای انجام مذاکرات دوجانبه خبر داد.
نامه او توسط انور قرقاش، مشاور دیپلماتیک رئیس کشور امارات، به سیدعباس عراقچی وزیر امور خارجه کشورمان تحویل داده شد. با وجود اینکه ایران رسما اعلام کرده است که پای میز مذاکرات دوجانبه با آمریکا نمی‌نشیند اما به باور تحلیلگران نفس پاسخ ایران به این نامه در نوع خود قابل تامل است چرا که برخلاف دفعات گذشته تهران آن را بررسی و سپس موضع خود را بیان کرده است.
هر چند که ایران برخلاف آمریکا که اماراتی ها را برای ارتباط با تهران انتخاب کرده است، عمان را میانجی قابل اعتماد خود برای انجام مذاکرات مذکور دانسته و پاسخ خود را نیز از طریق این کشور برای آمریکا ارسال کرده است.
در همین رابطه و در کشاکش پاسخ ایران به نامه ترامپ و پس از حمله سنگین روزهای پایانی سال 1403 ایالات متحده به مواضع نیرو‌های یمنی، رئیس جمهور آمریکا با تهدید ایران در شبکه اجتماعی خود نوشت: «از این لحظه به بعد، هر تیری از سوی یمن، به‌عنوان تیری شلیک‌شده از سوی ایران برداشت خواهد شد. ایران با عواقب جدی این اقدامات روبه‌رو خواهد شد.»
ترامپ پیش از این گفته بود: «حمایت از تروریست‌های حوثی باید فوراً پایان یابد! مردم آمریکا و رئیس‌جمهور آن‌ها را که یکی از بزرگترین مأموریت‌های تاریخ ریاست‌جمهوری را دریافت کرده و یا خطوط کشتیرانی جهانی را تهدید نکنید. اگر چنین کردید، مراقب باشید، زیرا آمریکا شما را کاملاً مسئول خواهد دانست و ما در این مورد خوب نخواهیم بود.»
با ارزیابی وقایع و تحولات صورت گرفته در حوزه سیاست خارجی سال ۱۴۰۳ شاید بتوان این برداشت را داشت که سال گذشته برای دیپلماسی ایرانی سال قدم گذاشتن در میدان مین بود. سالی که با درگیری مستقیم با اسرائیل و از دست دادن متحدان گرفته تا نامه دیپلماتیک ترامپ و تهدید‌های اروپا برای استفاده از مکانیسم ماشه همراه بود. سال تحریم شرکت‌های هواپیمایی ایران و البته سال آغاز تصمیم‌های سخت برای بهبود شرایط سیاسی و اقتصادی کشور و یا قرار گرفتن در مسیر سراشیبی!
