نقشه راه آمریکا برای بازگشت به قاره سیاه؛ وقتی جدال کریدورها میان پکن و واشنگتن اوج می‌گیرد؟

به گزارش تجارت نیوز، گسترش نفوذ اقتصادی چین در آفریقا انکارناپذیر است. چین در سال ۲۰۰۹ از ایالات متحده به‌عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری قاره آفریقا پیشی گرفت و اخیرا نیز حجم تجارت خود با این قاره را در قیاس با ایالات متحده چهار برابر کرده است. این شکاف تجاری، سیاست‌گذاران آمریکایی را نسبت به کاهش نفوذ واشنگتن در آفریقا نگران کرده و اشتیاق آن‌ها را برای سرمایه‌گذاری در توسعه و زیرساخت‌های آفریقا به‌منظور تقویت پیوندهای اقتصادی افزایش داده است. در همین زمینه، پروژه «کریدور لوبیتو» – خط آهنی به طول ۱۳۰۰ کیلومتر که از زامبیا، جمهوری دموکراتیک کنگو (DRC) و آنگولا عبور می‌کند – در سال ۲۰۲۳ مورد توجه قرار گرفت.

رقابت خاموش کریدورها

هرگونه ابتکار آمریکایی در آفریقا ناگزیر باید با استراتژی بلندمدت و فراگیرتر چین رقابت کند. در دهه گذشته، چین به واسطه «ابتکار کمربند و جاده» (BRI) – پروژه‌ای عظیم برای توسعه اقتصادی و زیرساختی که آسیا، اروپا و آفریقا را در بر می‌گیرد – حضوری پررنگ در این قاره داشته است. تاکنون ۵۲ دولت آفریقایی تفاهم‌نامه‌هایی در ارتباط با این طرح امضا کرده‌اند و نتیجه آن، سرمایه‌گذاری میلیاردی چین در ساخت جاده‌ها، بنادر، خطوط آهن و دیگر زیرساخت‌های کلیدی بوده است. تنها در سال ۲۰۲۳، حدود ۲۱٫۷ میلیارد دلار وام به واسطه این کردیوربه کشورهای آفریقایی اعطا شده است.

این حجم از جریان مالی، ماهیتی ژئوپلیتیکی دارد و برای چین دسترسی بی‌سابقه‌ای به منابع معدنی آفریقا را فراهم کرده است. به‌عنوان مثال، در جمهوری دموکراتیک کنگو، شرکت‌های چینی مالک ۷۲ درصد از معادن کبالت و مس هستند و در گینه نیز صنایع بوکسیت تحت سلطه شرکت‌های چینی است. آن‌ها همچنین از ذی‌نفعان اصلی معدن بزرگ آهن سیماندو در این کشور محسوب می‌شوند.

رویارویی با چین در قاره سیاه

پروژه کریدور لوبیتو، ابتکاری با حمایت ایالات متحده است که تلاش دارد مشابه طرح کمربند و جاده اما با سبک آمریکایی با آفریقا تعامل کند. این پروژه در اکتبر ۲۰۲۳ در جریان «مجمع دروازه جهانی اتحادیه اروپا» معرفی شد و با مشارکت بانک توسعه آفریقا (AfDB)، شرکت مالی آفریقا (AFC)، ایالات متحده و کمیسیون اروپا، احداث یک خط آهن بین شمال‌غرب زامبیا و بندر لوبیتو در سواحل اقیانوس اطلس آنگولا را در دستور کارش قرار داد.

ساختار تامین مالی این پروژه مشابه کمربند و جاده است، با این تفاوت که ایالات متحده نقش تسهیل‌گر اصلی را ایفا کرده و هم‌زمان از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی نیز بهره می‌برد. از ابتدای پروژه تا سپتامبر ۲۰۲۴، آمریکا بیش از ۳ میلیارد دلار در حوزه‌هایی همچون حمل‌ونقل، کشاورزی، انرژی پاک، سلامت و دسترسی دیجیتال سرمایه‌گذاری کرده است. بخش اعظم این بودجه از طریق ابتکار «مشارکت برای زیرساخت جهانی» (PGI) تامین می‌شود؛ طرحی که در سال ۲۰۲۲ توسط کشورهای گروه ۷ برای حضور موثرتر در بازار زیرساخت جهانی راه‌اندازی شد.

هدف اصلی کریدور لوبیتو، همانند طرح کمربند و جاده، احداث زیرساخت در کشورهایی است که از کمبود سرمایه رنج می‌برند؛ زیرساخت‌هایی که شاید خود سودآور نباشند، اما فعالیت‌های اقتصادی سودآور و رشدآفرین را امکان‌پذیر می‌سازند. این پروژه شامل ساخت ۵۵۰ کیلومتر خط آهن جدید در زامبیا از منطقه «جیمبه» در مرز، تا «چینگولا» در کمربند مس زامبیاست. این خط به ریل تازه‌ساخته در آنگولا به خط بنگولا در لوآکانو می‌پیوندد و به این ترتیب، یک مسیر صادرات دریایی جدید از زامبیا به اقیانوس اطلس ایجاد می‌گردد. همچنین پروژه شامل احداث ۲۶۰ کیلومتر جاده فرعی و نوسازی خط بنگولا با قدمتی بیش از ۱۲۰ سال است.

خیز برای گذار انرژی

به نوشته ژئوپلتیکال مانیتور، کریدور لوبیتو همچنین در راستای منافع کلان اقتصادی غرب قابل تبیین است، به‌ویژه در زمینه تامین مواد معدنی حیاتی برای گذار به انرژی‌های پاک. این مسیر صادراتی، جریان تجاری غرب‌گرا از کشورهای آفریقایی را تقویت می‌کند. در این میان تمرکز ویژه‌ای بر مس وجود دارد؛ چرا که این خط آهن جدید برای نخستین بار کمربند مس زامبیا را به بندر دریایی در اقیانوس اطلس متصل می‌کند و امکان صادرات آسان‌تر از معادن زامبیا و کنگو را فراهم می‌سازد. پیش از این، صادرات فلزات زامبیا عمدتا از طریق بندر دارالسلام در تانزانیا انجام می‌گرفت.

در اوت ۲۰۲۴، ایالات متحده نقشه راه آینده کریدور لوبیتو را با اعلام طرح‌هایی برای گسترش این مسیر به سمت تانزانیا، تبیین کرد. «هلینا ماتزا»، هماهنگ‌کننده ویژه این طرح در وزارت خارجه آمریکا، اعلام کرد که هدف ایالات متحده، تحقق یک «کریدور قاره‌ای» از اقیانوس اطلس تا اقیانوس هند است، نه مجموعه‌ای از پروژه‌های پراکنده.

او همچنین تاکید داشت که فاز نخست پروژه (نوسازی خط بنگولا) به‌خوبی پیش می‌رود و نخستین محموله‌های مس از کنگو به آمریکا صادر شده‌اند. فاز دوم، شامل ساخت خط آهن در زامبیا، پس از اتمام مطالعات امکان‌سنجی آغاز خواهد شد.

گرچه در نگاه نخست، بازکردن این مسیر برای تجارت شرق‌محور از طریق دارالسلام ممکن است با منطق ژئوپلیتیک «صفر و یک» ناسازگار به‌نظر برسد، اما این تصمیم در چارچوب تفکر بلندمدت قابل درک است. زیرساخت‌های مرتبط، عمدتا در قالب خط آهن تازارا (که دارالسلام را به کاپیری امپوشی در زامبیا متصل می‌کند) از پیش موجود است. برای اتصال این مسیر به کریدور لوبیتو در چینگولا، تنها ۲۰۰ کیلومتر خط ‌آهن جدید نیاز است. افزون بر این، تحقق این کریدور قاره‌ای به افزایش اعتبار نرم‌افزار PGI در میان کشورهای آفریقایی کمک می‌کند؛ چرا که این طرح بر توسعه پایدار، حکمرانی خوب و رشد منطقه‌ای تاکید دارد.

پشت پرده بازگشت آمریکا به قاره سیاه

اهمیت کریدور لوبیتو غیرقابل انکار است. اگرچه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی چین همچنان از غرب بیشتر است – حدود ۴ میلیارد دلار در سال بین ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ – اما این برتری در حال کاهش است. رکود اقتصادی پس از کرونا و کاهش توان وام‌دهی، سرمایه‌گذاری چین برای طرح کمربند و جاده در آفریقا از ۱۶٫۵ میلیارد دلار در ۲۰۲۱ به ۷٫۵ میلیارد دلار در ۲۰۲۳ رسانده؛ این یعنی کاهش ۵۵ درصدی.

همچنین، طبق گزارش اندیشکده بروگل، خستگی عمومی از طرح کمربند و جاده به دلیل نگرانی‌های فزاینده از بدهی، در بسیاری مناطق مشاهده شده و تصویر این پروژه بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۲ در افکار عمومی خدشه‌دار شده است.در اینجاست که فرصت واقعی برای پروژه کریدور لوبیتو و حامیان غربی آن پدیدار می‌شود. نه از منظر سود اقتصادی مستقیم، بلکه به‌عنوان جایگزینی جذاب در عرصه دیپلماسی نرم، به‌ویژه در فضای فعلی که نیاز به شفافیت و پرهیز از دام بدهی‌ها احساس می‌شود.

در همین راستا کریدور لوبیتو تلاش می‌کند چنین جایگزینی باشد. برخلاف پروژه‌های سنتی کمربند و جاده که عمدتا دوجانبه هستند، این طرح با مشارکت نهادهای منطقه‌ای نظیر بانک توسعه آفریقا کلید خورده است. حضور بانک توسعه آفریقا دو نقش کلیدی ایفا می‌کند: نخست، در سطح مالی، با جذب منابع برای پروژه‌هایی که بازگشت سرمایه آن‌ها بلندمدت یا نامشخص است (مانند ۱٫۶ میلیارد دلار جذب‌شده در ۲۰۲۳)؛ دوم، در سطح سیاسی، با کاهش نگرانی‌ها درباره استعمار نوین از سوی قدرت‌های بزرگ. رویکرد چندجانبه پای سایر نهادها را نیز باز کرده است.

برای نمونه، بانک جهانی برای نخستین بار از سال ۲۰۰۲، ۳۰۰ میلیون دلار به یک پروژه زیرساختی در آفریقا اختصاص داد. کمیسیون اروپا نیز متعهد شده که مطالعات زیست‌محیطی و اجتماعی برای کاهش آسیب به جوامع و زیست‌بوم‌های مسیر لوبیتو انجام دهد.

فرصت سازی برای رقابتی آرام

حال سوال این است، آیا تلاش برای بازگشت آمریکا به آفریقا دیرهنگام است؟ پاسخ منفی است. هرچند چین در زمینه زیرساخت و روابط اقتصادی پیشتاز بوده، اما قاره آفریقا بسیار متنوع‌تر از آن است که در یک قالب ساده گنجانده شود. آفریقا متشکل از ۵۴ کشور با نیازها و تجربیات متفاوت دارد؛ اما یک خواسته مشترک بین همه آن‌ها مطرح است: نیاز به سرمایه‌گذاری و زیرساخت. این نیاز، فرصتی برای واشنگتن جهت ایجاد پل‌های جدید اقتصادی و دیپلماتیک فراهم می‌سازد. همچنین فرصتی برای آفریقایی‌هاست تا از رقابت بین چین و آمریکا، معامله‌ای بهتر و توسعه‌ای متوازن‌تر به دست آورند؛ مراد معامله‌ای «برد-برد» واقعی برای همه طرف‌ها است.