به گزارش تجارت نیوز، پروژه عظیم سد برق‌آبی روگون در تاجیکستان که مدت‌هاست به عنوان یکی از کلیدی‌ترین طرح‌های توسعه‌ای در آسیای مرکزی شناخته می‌شود، اکنون در مرکز یک چالش جدی بین‌المللی قرار گرفته است. با ثبت شکایتی رسمی از سوی فعالان محیط‌زیستی و شهروندان منطقه، بانک جهانی به دلیل نقش خود در تأمین مالی این پروژه، به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. این شکایت، نگرانی‌های جدی نسبت به اثرات اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی سد را برجسته کرده و خواستار توقف فوری تأمین مالی و ساخت پروژه تا انجام تحقیقات کامل و شفاف شده است.
پروژه سد روگون تاجیکستان؛ از امید توسعه تا نگرانی‌های گسترده
پروژه سد روگون، با هدف تولید سالانه ۳۶۰۰ مگاوات برق، قرار است بلندترین سد جهان باشد. این طرح بیش از ۸ میلیارد دلار هزینه دارد و بانک جهانی نیز در دسامبر گذشته، با اختصاص کمک مالی ۳۵۰ میلیون دلاری، از تکمیل فاز نخست آن حمایت کرده است.
با این حال، فعالان محیط زیستی، شهروندان نگران در ترکمنستان و ازبکستان، و سازمان بین‌المللی “رودخانه‌های بدون مرز” نسبت به تبعات اجرای این پروژه هشدار داده‌اند. آن‌ها معتقدند که ارزیابی اثرات محیط‌زیستی و اجتماعی این طرح ناکافی و قدیمی بوده و خطرات فرامرزی و بلندمدت آن، به‌ویژه برای رودخانه آمودریا و ساکنان پایین‌دست، نادیده گرفته شده است.
شکایت رسمی به بانک جهانی؛ بررسی و پیامدها
در ۸ آوریل ۲۰۲۵، هیئت بازرسی بانک جهانی اعلام کرد که شکایتی رسمی درباره تأمین مالی سد روگون دریافت کرده است. این شکایت توسط دو شهروند نگران، با حمایت سازمان “رودخانه‌های بدون مرز” ثبت شده است. طبق قوانین بانک جهانی، مقامات این بانک اکنون سه هفته فرصت دارند تا به این اتهامات پاسخ دهند. سپس، هیئت بازرسی تصمیم خواهد گرفت که آیا بررسی رسمی پروژه آغاز شود یا خیر.
محتوای شکایت حاکی از آن است که ارزیابی‌های محیط‌زیستی و اجتماعی انجام‌شده بر پایه داده‌های قدیمی و ناقص بوده است. به‌ویژه، ادعا شده که مخزن سد روگون می‌تواند جریان رودخانه آمودریا را تا ۲۵ درصد کاهش دهد و به یک «فاجعه پیشرونده» برای حدود ۱۰ میلیون نفر از ساکنان پایین‌دست در ترکمنستان و ازبکستان منجر شود.
همچنین شکایت‌کنندگان تأکید دارند که اسناد مربوط به پروژه برای مردم محلی و کشورهای مجاور شفاف‌سازی نشده و هیچ مشاوره معناداری با آن‌ها صورت نگرفته است. این موضوع می‌تواند نقض صریح اصول مشارکت عمومی و شفافیت در پروژه‌های تأمین مالی بین‌المللی تلقی شود.
دیدگاه بانک جهانی در مورد پروژه
با وجود انتقادات، مقامات بانک جهانی پروژه روگون را به‌عنوان یک راه‌حل پاک و تحول‌آفرین در حوزه انرژی معرفی کرده‌اند. به باور آن‌ها، این سد می‌تواند به کاهش وابستگی تاجیکستان به سوخت‌های فسیلی کمک کرده، برق ارزان و پایدار تولید کند و حتی صادرات انرژی به کشورهای همسایه را افزایش دهد.
از منظر مقامات بانک، روگون نه‌تنها برای تاجیکستان، بلکه برای کل آسیای مرکزی فرصتی برای توسعه پایدار و یکپارچگی منطقه‌ای در بخش انرژی محسوب می‌شود. با این حال، بیانیه هیئت بازرسی بانک جهانی تصریح کرده است که شکایت مطرح‌شده «جدی، واقعی و قابل بررسی» است و رد نشده است.
نگرانی‌های محیط‌زیستی و منطقه‌ای؛ تهدیدی برای همکاری‌های منطقه‌ای
سد روگون تنها یک پروژه برق‌آبی نیست، بلکه به‌طور مستقیم بر منابع مشترک آبی منطقه تأثیر می‌گذارد. رودخانه آمودریا که از منابع حیاتی آب برای ترکمنستان و ازبکستان محسوب می‌شود، ممکن است تحت‌تأثیر پر شدن مخزن این سد، با کاهش شدید جریان مواجه شود. این موضوع می‌تواند به تنش‌های آبی، آسیب به اکوسیستم‌های پایین‌دست و حتی درگیری‌های سیاسی میان کشورهای آسیای مرکزی منجر شود.
به همین دلیل، فعالان محیط‌زیست از بانک جهانی خواسته‌اند تا هرگونه کمک مالی به پروژه را تا انجام تحقیقات جامع، مستقل و مشارکتی متوقف کند. آن‌ها تأکید دارند که توسعه پایدار بدون در نظر گرفتن اثرات فرامرزی و اجتماعی، ممکن است نتیجه‌ای معکوس به همراه داشته باشد.
لزوم بازنگری در پروژه‌های بزرگ منطقه‌ای
به نقل از Oilprice، پرونده سد روگون بار دیگر اهمیت بالای ارزیابی‌های جامع محیط‌زیستی، مشاوره با ذی‌نفعان و شفافیت مالی را در پروژه‌های زیربنایی بین‌المللی به نمایش گذاشت. هرچند هدف اصلی این پروژه توسعه انرژی پاک و بهبود اقتصاد تاجیکستان است، اما نادیده گرفتن پیامدهای فرامرزی و اجتماعی آن می‌تواند هزینه‌های سنگینی برای کل منطقه به دنبال داشته باشد.
بانک جهانی و سایر نهادهای مالی بین‌المللی باید رویکردی مسئولانه، مشارکتی و علمی را در پیش بگیرند تا از تکرار چنین بحران‌هایی در آینده جلوگیری شود. آیا روگون می‌تواند بدون ایجاد پیامدهای منفی برای میلیون‌ها نفر، به هدف توسعه پایدار دست یابد؟ پاسخ به این پرسش تنها با بررسی دقیق و مشارکت همه طرف‌ها ممکن خواهد بود.
