از چابهار تا فاو؛ آینده نقش ترانزیتی ایران در سایه پروژه «جاده توسعه» عراق چیست؟

به گزارش تجارت نیوز، ایده استفاده از موقعیت جغرافیایی و منابع عراق برای ایفای نقش پل اقتصادی میان آسیا و اروپا، مفهومی تازه نیست. در دهه ۱۹۸۰، عراق پروژه‌ای به نام «کانال خشک» را پیشنهاد داد تا به‌عنوان یک مرکز ترانزیت تجاری، مناطق مختلف جهان را به هم متصل کند. اما جنگ، اشغال نظامی خارجی، بی‌ثباتی سیاسی، و تهدید گروه موسوم به داعش، تحقق این طرح را با مانع مواجه ساختند.

اکنون، عراق در پی آن است که از طریق پروژه عظیم «راه توسعه» خود را به‌عنوان یک قطب ژئو‌اقتصادی میان شرق و غرب معرفی کند؛ پروژه‌ای که هدف آن ایجاد یک دالان تجاری گسترده میان امارات، قطر، عراق، ترکیه و اتحادیه اروپا است.

این پروژه شامل سه فاز است، فاز نخست آن تا سال ۲۰۲۸ و فاز دوم تا ۲۰۳۳ به پایان خواهد رسید و تکمیل نهایی آن برای سال ۲۰۵۰ برنامه‌ریزی شده است. هزینه تخمینی پروژه بین ۱۷ تا ۲۰ میلیارد دلار اعلام شده است. نخستین‌بار در مه ۲۰۲۳ از این پروژه رونمایی شد و در جریان سفر رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه به بغداد در آوریل ۲۰۲۴ اجرایش نهایی شد.

«راه توسعه» شامل خطوط ریلی، بزرگراه‌ها و بنادری است که خلیج فارس را از طریق عراق و ترکیه به اروپا متصل می‌کند. در این طرح، امارات و قطر به‌عنوان سرمایه‌گذاران اصلی، ترکیه به‌عنوان نیروی پیشران و عراق به‌عنوان بازیگر مرکزی شناخته می‌شوند.

بندر فاو بزرگ: شاه‌کلید اتصال

در نزدیکی بصره در سواحل خلیج فارس عراق، بندر فاو بزرگ در حال ساخت است که با ظرفیت ۹۰ اسکله، قرار است تا سال ۲۰۲۵ تکمیل شده و از بندر جبل علی دبی نیز پیشی گیرد. از این بندر، مسیر «جاده توسعه» به‌سمت شمال آغاز شده و با عبور از شهرهای اصلی عراق همچون کربلا، بغداد و موصل، به گذرگاه ابراهیم خلیل–فیشخابور در مرز ترکیه می‌رسد و به شبکه حمل‌ونقل ترکیه متصل می‌شود.

از آنجا که اقتصاد ترکیه از طریق اتحادیه گمرکی به اروپا پیوسته است و بیش از ۴۰ درصد صادرات آن به اتحادیه اروپا انجام می‌شود، این پروژه فرصتی برای گسترش روابط تجاری اروپا با خاورمیانه و شرق آسیا فراهم می‌کند. پروژه جاده توسعه همچنین می‌تواند عراق را به یک گذرگاه کلیدی تجارت جهانی تبدیل کرده و زمینه‌ساز تنوع‌بخشی اقتصاد فراتر از نفت شود؛ از جمله ایجاد اشتغال، رشد بخش انرژی سبز، و طبق برآورد مقامات عراقی، افزایش ۴ میلیارد دلاری درآمد سالانه دولت.

با این حال، پروژه با چالش‌هایی نظیر فساد، ناکارآمدی و عدم شفافیت در نهادهای عراقی مواجه است. خطر درگیری‌های جدید، بازگشت داعش، و بی‌ثباتی سیاسی نیز همچنان وجود دارد. یکی دیگر از نگرانی‌ها، وضعیت سوریه پس از دوران اسد و احتمال سوءاستفاده گروه‌هایی مانند داعش از خلا قدرت در این کشور است که می‌تواند به ناامنی در عراق دامن بزند.

همچنین، با توجه به نقش‌آفرینی گروه‌های حامی ایران در عراق و احتمال از سرگیری تنش‌ها میان تهران و واشنگتن در دوره دوم ترامپ، امکان بروز درگیری در خاک عراق نیز وجود دارد. اگرچه مقامات عراقی امیدوارند توسعه اقتصادی منجر به ثبات سیاسی شود، اما تهدیدهای داخلی ممکن است مانع جلب حمایت بین‌المللی شوند.

رقابت‌ها و ملاحظات ژئوپلیتیکی

همزمان برخی کشورها که در پروژه حضور ندارند، ممکن است آن را مغایر با منافع ملی خود ببینند و نقش مخرب ایفا کنند. عراق باید در مواجهه با این دینامیک‌های پیچیده، راهبردی عمل و تلاش کند تا کشورهای بیشتری را همراه سازد.در همین راستا مشارکت امارات و قطر، نشانه‌ای از نزدیکی بیشتر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس با بغداد است. گرچه هنوز تعهدات مالی مشخصی از سوی این دو کشور اعلام نشده، اما سرمایه‌گذاری‌های آنها در بخش‌هایی مانند میدان‌های گازی جنوب عراق و پروژه مجتمع گاز قطر می‌تواند مبنایی برای مشارکت آتی در راه توسعه باشد.

با توجه به نیاز مالی عظیم پروژه، انتظار می‌رود عمده سرمایه‌گذاری‌ها توسط منابع دولتی امارات و قطر انجام شود، ولی بخش خصوصی نیز نقشی جدی خواهد داشت. رقابت احتمالی این پروژه با دالان اقتصادی هند–خاورمیانه–اروپا «کریدور خارومیانه آی‌مک» به رهبری آمریکا وجود دارد، اما امارات که عضو هر دو طرح است، در تلاش است نقش محوری در چندین دالان بین‌قاره‌ای ایفا کند. در این مسیر، توانایی شرکت‌های اماراتی در مدیریت بنادر بزرگ می‌تواند به اداره بندر فاو عراق کمک کند. در آوریل ۲۰۲۴، گروه بنادر ابوظبی و شرکت بنادر عراق، تفاهم‌نامه‌ای برای توسعه بندر فاو و منطقه اقتصادی آن امضا کردند که گام مهمی در تحقق این پروژه بود.

وقتی کویت به چالش تبدیل می‌شود

پروژه جاده توسعه می‌تواند برای کویت چالش‌برانگیز باشد، زیرا با بندر مبارک کبیر در جزیره بوبيان رقابت خواهد کرد. اختلافات مرزی عراق و کویت بر سر خور عبدالله و رأی دادگاه فدرال عراق در سال ۲۰۲۳ مبنی بر غیرقانونی بودن توافق‌نامه ۲۰۱۲، این نگرانی‌ها را تشدید کرده است. برای حل این بحران بالقوه، پیشنهاد شده که عراق و کویت یک منطقه تجارت آزاد مشترک دریایی ایجاد کنند که در آن دو بندر به‌جای رقابت، مکمل یکدیگر باشند.

همزمان مصر نیز احتمالا با دیده تردید به پروژه می‌نگرد، زیرا جاده توسعه می‌تواند جایگزین کانال سوئز شود که منبع اصلی ارزآوری مصر است. مسیر عراق و ترکیه، تجارت چین با اروپا را تا ۱۵ روز کوتاه‌تر می‌کند. در کنار ناامنی‌های دریای سرخ ناشی از حملات حوثی‌ها، این عوامل مزیت رقابتی بیشتری برای مسیر عراق ایجاد می‌کند.

جاده توسعه برای ایران فرصت است یا تهدید؟

به نوشته موسسه مطالعاتی عرب واشنگتن دی‌سی، در میان بازیگران منطقه، نگاه ایران به پروژه پیچیده است. از یک‌سو، کاهش فعل و انفعال‌های تهران در سوریه و افزایش نقش ترکیه در منطقه، ایران را نگران کرده است. همچنین، ایران تمایل دارد بندرهای خود نظیر بندرعباس و چابهار را به قطب‌های تجاری تبدیل کند و ممکن است توسعه بندر فاو را تهدیدی برای جایگاه ترانزیتی خود ببیند.

اما از سوی دیگر، با توجه به تحریم‌های آمریکا علیه ایران، یک عراق قدرتمند و رو به توسعه می‌تواند برای تهران مفید باشد. از آنجا که بخش مهمی از تجارت مسیر راه توسعه از تنگه هرمز می‌گذرد، ایران می‌تواند اهرم فشاری برای کسب سهم از این پروژه داشته باشد. همچنین، چون پروژه رقیب آی‌مک که با حمایت آمریکا و با هدف مهار چین و عادی‌سازی روابط عربستان و اسرائیل شکل گرفته، ممکن است موجب شود ایران راه توسعه را به‌عنوان توازن‌دهنده‌ای خوشایند تلقی کند.

بازی در دو زمین

عراق می‌کوشد تعادلی میان روابط خود با آمریکا و چین برقرار کند. در شرایط کنونی واشنگتن موضع رسمی درباره این پروژه اتخاذ نکرده، اما اگر چین در این پروژه سرمایه‌گذاری کند، احتمالا آمریکا نیز حساس‌تر خواهد شد. چین پروژه راه توسعه را مکمل ابتکار «کمربند و جاده» می‌داند و مسیرهای آن در پاکستان، ترکیه و عراق به‌طور طبیعی با پروژه راه توسعه تلاقی دارند.اگرچه آمریکا پروژه «آی مک» را به‌عنوان رقیبی برای «کمربندو جاده» و در راستای حمایت از هند معرفی کرده، اما ممکن است از راه توسعه نیز به‌عنوان ابزار مقابله با نفوذ ایران حمایت کند.

با بی‌ثباتی دریای سرخ، ایجاد مسیرهای تجاری جدید می‌تواند به نفع منافع آمریکا نیز باشد. از همین رو در حالی‌که دولت ترامپ به خودکفایی و انزواگرایی اقتصادی گرایش دارد، عراق مسیر عکس را برگزیده و زیرساخت‌های بین‌المللی را کلید رفاه و ثبات می‌بیند. اگر عراق بتواند با کشورهای همسایه همچون ایران و کویت به توافقاتی جامع دست یابد، راه توسعه می‌تواند جایگاه عراق را در نظم ژئوپلیتیکی و اقتصادی جهانی به‌شکل چشمگیری ارتقا دهد.