امکان فعال شدن مکانیسم ماشه وجود دارد؟
پرسش روز:
پس از به نتیجه نرسیدن مذاکرات دو روزه در دوحه، پرسشی در افکار عمومی ایجاد شده که آیا طرف‌های مذاکره در جهت فعال شدن مکانیسم ماشه اقداماتی انجام خواهند داد یا خیر؟ و اگر اقدامات لازم انجام شود، این مکانیسم فعال می شود و تحریم های لغو شده در پی برجام، دوباره بازخواهند گشت؟
پاسخ کارشناس:
با گذشت بیش از ۷ ماه از شروع مجدد مذاکرات احیای برجام در دولت ابراهیم رییسی، هر روز اختلاف‌های طرفین به‌جای کمتر شدن بیشتر می شود. طرفین همدیگر را به زیاده‌خواهی متهم می‌کنند و این موضوع باعث به بن‌بست رسیدن مذاکرات شده است. بعد از صدور قطعنامه شورای حکام علیه ایران در هفته‌های گذشته ، مقامات جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفتند تعهدات برجامی خود را بیش از گذشته کاهش دهند و تمامی دوربین های فراپادمانی آژانس را خاموش کردند.
این موضوع مورد انتقاد طرف‌های برجام قرار گرفت، تا جایی که جوزپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اظهار کرد؛ اگر فضا به همین شکل ادامه پیدا کند و دوربین‌های آژانس همچنان برای یک هفته یا دو هفته آینده خاموش باشد، بازی تمام می‌شود. بنابراین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی کنترل آنچه در برنامه اتمی ایران اتفاق می‌افتد را از دست خواهد داد و ما نمی‌توانیم دوباره پشت میز مذاکره بازگردیم.
در این یادداشت بررسی می‌کنیم اگر طرفین به توافق نرسند آیا آنها می‌توانند از مکانیسم حل اختلاف استفاده کنند؟ آیا مفاد قطعنامه‌های سابق شورای امنیت سازمان ملل متحد مجددا علیه جمهوری اسلامی ایران اعمال خواهند شد؟
مکانسیم حل اختلاف چیست و چگونه عمل می کند؟
سازوکار حل اختلاف در برجام، فرآیندی است که اگر یکی از طرف‌ها به این جمع‌بندی برسد که طرف دیگر به تعهدات خود پایبند نیست می‌تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند. این سازو کار در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام پیش‌بینی شده؛ این کمیسیون نیز در چارچوب برجام و با هدف نظارت بر اجرای آن ایجاد شده است. اگر در بازه زمانی ۳۵ روزه، موضوع شکایت آنگونه که شاکی می‌خواهد حل و بررسی نشود، شاکی می‌تواند موضوع حل نشده را به عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد. همچنین شاکی می تواند با آگاه‌سازی شورای امنیت سازمان ملل درباره حل نشدن موضوع شکایت، عدم اجرای چشمگیر آن را متضمن شود. پس از آن، شورای امنیت نیز ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم‌ها یا بازگرداندن آنها قطعنامه صادر کند.
اگر در این مدت شورای امنیت نتواند در این زمینه قطعنامه‌ای صادر کند، تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بودند، به طور اتوماتیک بازمی‌گردند. به این سازوکار، «مکانیسم ماشه» یا بازگشت سریع تحریم‌ها هم می‌گویند. نکته مهم درباره سازوکار مورد اشاره، این است که بازگشت تحریم‌ها قابل وتو نیست، بلکه «عدم بازگشت تحریم‌ها» قابلیت وتو دارد. یعنی رای گیری برای «بازگشت تحریم‌ها» انجام نمی‌شود، بلکه برای «ادامه تعلیق تحریم‌ها» انجام می‌شود که حتی اگر شورا به آن رای ندهد، یک عضو دارای حق وتو می‌تواند رای را وتو کرده و عملا تحریم‌ها بازگردند.
پرونده ایران در شورای امنیت
مقامات جمهوری اسلامی ایران بعد از خروج ایالات متحده از برجام و با توجه به وعده‌های ۵ عضو دیگر تصمیم گرفتند بدون در نظر گرفتن تعهدات آمریکا، برجام را با ۵ کشور دیگر ادامه دهند، اما با این شرط که ترویکای اروپا همراه با چین و روسیه بتوانند منافع ایران را در برجام تامین کنند.
طبق بند ۲۶ برجام صراحتا اتحادیه اروپا تعهد داده است فارغ از فرآیند حل و فصل اختلافات پیش‌بینی شده در برجام، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌هایی که اجرای آنها را وفق این برجام لغو کرده، خودداری می‌کنند. ولی بعد از خروج آمریکا از برجام عملا اتحادیه اروپا و دو عضو دیگر یعنی چین و روسیه نتوانستند منافع ایران در برجام را تامین کنند و این خلاف تعهد آنها در بند ۲۶ است. بعد از آن با شکایت وزیر امور خارجه وقت به کمیسیون مشترک ایران هم طبق بند ۲۶ که در آن آمده است: «ایران اعلام کرده تحمیل یا بازگرداندن تحریم‌های مشخص شده در پیوست دو یا وضع تحریم‌های جدید هسته ای را به منزله مبنایی برای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهدات خود وفق این برجام، تلقی خواهد نمود. شروع به کاهش تعهدات خود کرد.»
تا قبل از شکایت ایران به کمیسیون مشترک و اعلام اینکه طبق برجام تعهدات خود را کاهش می‌دهد هیچ گزارشی از تخلف ایران در برنامه هسته ای که مرجع آن آژانس بین‌المللی هسته ای است وجود ندارد و عملا تخلفی رخ نداده که طبق آن ۱+۴ بخواهند از مکانیسم حل اختلاف استفاده کنند. البته باید این نکته را هم بدانیم که در بند ۳۷ برجام که مربوط به مکانیسم حل و اختلاف است برای ارسال پرونده به شورای امنیت شرایطی در نظر گرفته شده است. در آنجا به صراحت ذکر شده که طرف شاکی باید توضیحی از تلاش‌های توام با حسن نیت از فرآیند حل و فصل اختلافات ارسال نماید و همین اصل حسن نیت جلوی طرح موضوع در شورای امنیت را خواهد گرفت.
قدرت کدام یک بیشتر است؛ قانون یا اجماع سیاسی کشورها؟
در گذشته زمانی که ترامپ از برجام خارج شد با هوشمندی مقامات وقت جمهوری اسلامی، آنها توانستند اجماع جهانی علیه اقدامات ترامپ تشکیل دهند و اجازه ندادند ایالات متحده از قدرت سیاسی علیه کشورمان استفاده کند. این اجماع علیه آمریکا زمانی خود را نشان داد که ترامپ با وجود اینکه از برجام خارج شده بود قصد استفاده از مکانیسم ماشه را داشت. ولی چهار عضو دائمی شورای امنیت یعنی فرانسه، بریتانیا، چین و روسیه، و اعضای انتخابی آلمان، بلژیک، ویتنام، نیجر، سنت وینسنت و گرنادین‌ها، آفریقای جنوبی، اندونزی، استونی و تونس اعلام کردند که دولت فعلی ایالات متحده از توافق اتمی خارج شده، در نتیجه قادر به استفاده از مکانیسمی که در همان توافق پیش‌بینی شده بود نیست. از همین رو رییس دوره‌ای شورای امنیت پیش نویس قطعنامه را به طور کلی ارائه نکرد.
امکان فعال شدن مکانیسم ماشه چقدر است؟
اما باید توجه داشت که امروز شرایط کشورمان عوض شده است. متاسفانه اجماع جهانی که در دولت دکتر روحانی و دکتر ظریف علیه آمریکا شکل گرفته بود و ایران را در موضع بالاتر قرار داده بود امروز کاملا بر عکس شده است. دولت جو بایدن همان راه دولت ترامپ را ادامه می‌دهد ولی توانسته اجماع جهانی علیه کشورمان تشکیل دهد و دلیل آن منفعل بودن دولت ابراهیم رئیسی در عدم تصمیم‌گیری است. هرآنقدر هم به این موضوع استناد کنیم که ایران ذیل برجام تعهدات خود را کاهش داده، بدون همراهی قدرت‌های جهانی نتیجه بخش نخواهد بود و عملا برخلاف قوانین، آنها با استفاده از قدرت‌های سیاسی خود مبتنی بر نظم جهانی می‌توانند هرگونه اقدامی اعم از استفاده از مکانیسم ماشه، صدور قطعنامه و وضع تحریم‌های جدید علیه کشورمان انجام دهند.
منبع: تجارت‌نیوز
نظرات