اقتصاد کره شمالی: روایت حقیقی از ۱۹۸۴

شهر ساعت 11 شب خاموش می‌شود و دیگر خبری از روشنایی در خیابان‌ها نیست. در ساحل سیم‌‌های خاردار برق‌داری وجود دارند تا از شنا کردن افراد جلوگیری کند. هر شهروند نشانی از رهبر بزرگ را بر روی سینه دارد. مردان به‌ندرت لباس‌های روشن می‌پوشند.

همه افراد باید هر روز راس ساعت 6 صبح با صدای شیپور بیدار شوند و این برنامه بیش از نیم‌قرن است که به‌صورت مداوم اجرا می‌شود. بعد از بیدار شدن و شروع کارِ روزانه همه افراد موظف هستند در مقابل مجسمه رهبر و پدرش ادای احترام کرده و سر تعظیم فرود آورند.

همه افراد باید با لباس‌های رسمی خاصی از خانه خارج شوند و یا اینکه علامت مخصوصی داشته باشند تا وزارت اطلاعات کشور بداند چه کسانی در حال تردد در شهر هستند. افراد بعد از رسیدن به محل کار موظف‌اند ده دقیقه به سخنرانی مافوق خود گوش فرا دهند و بعدازآن 5 دقیقه علیه دشمنانشان شعار بدهند.

بعد از تمامی این‌ها کار روزانه آغاز می‌شوند. در پایتخت هر دو ساعت یک‌بار در جای‌جای شهر مارش نظامی پخش می‌شود. نه‌تنها ورود هرگونه خبرنگار و عکاس ممنوع است، بلکه شهروندی که بخواهد با خارج از کشور ارتباط برقرار کند، چیزی جز تیرباران و مرگ در انتظارش نیست.

اقتصاد کره شمالی؛ روایتی واقعی از 1984

این داستان شاید شما را به یاد کتاب 1984 جورج اورول بیندازد و یا حتی گمان کنید بخشی از این کتاب را برایتان روایت کردیم؛ اما آنچه گفته شد، وضعیت کره شمالی بود.

اقتصاد کره شمالی یکی از بسته‌ترین اقتصادهای جهان است. سیاست‎های این کشور و اقدامات رهبرانش در سال‌های اخیر همواره سر تیتر خبرها بوده و توجه جهانیان را به خود جلب کرده است.

اما اینکه چطور در قرن 21، بعد از تجربه تلخ کمونیست و ناسیونالیست افراطی و حرکت جهان به سمت جهانی‌شدن، کشوری چنین نظام و سیاست‌هایی را در پیش‌گرفته است، بسیار جالب‌توجه است.

در این مقاله قصد داریم با سختی وارد این اقتصاد بسته شویم و آن را بررسی کنیم. لازم به ذکر است به دلیل نبود اطلاعات آماری دقیق درباره اقتصاد کره شمالی، اطلاعات آماری این مقاله به‌روز نبوده و با توجه به آخرین آمار منتشر شده در بانک جهانی بازگو شده است.

از وحدت تا دونیم شدن

در تاریخ کره حمله مغول و جنگ‌های قبیله‌ای زیادی به چشم می‌خورد. در قرن پانزدهم و شانزدهم، کره از نظر علمی و فرهنگی پیشرفت قابل‌توجهی کرد. در سال 1592 ژاپنی‌ها به کره لشکرکشی کردند اما این حمله با کمک چینی‌ها دفع شد.

در اوایل قرن هفدهم کره تابع دولت چین شد اما با کشورهای دیگر به مبادله نمی‌پرداخت. به همین دلیل به پادشاهی منزوی معروف بود. در سال 1876 بندرهای کره به روی کشتی‌های تجاری خارجی باز شدند و پیمان و معاهده‌ای بین ژاپن و کمی بعد آمریکا و کشورهای اروپایی با کره بسته شد.

تمام این‌ها موجب دخالت دولت‌های خارجی در امور داخلی کره شد. بعدازاینکه ژاپن در نخستین جنگ خود با چین در بین سال‌های 1894 تا 1895 پیروز شد کره به‌طورکلی تحت سلطه ژاپن درآمد.

در فوریه و ژانویه سال ۱۹۴۵ میلادی کره به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شد.

از سال ۱۹۰۵ تا ۱۹۱۰ میلادی در کره مبارزه بر ضد حکومت ژاپنی‌ها ادامه داشت. در سال ۱۹۱۰ میلادی کشور کره رسما به امپراتوری ژاپن ضمیمه شد. ژاپن صنایع جدید و ترابری ریلی را در آنجا احداث کرد اما این موضوع نتوانست جلوی آزادی‌طلبی کره‌ای‌ها را بگیرد. در زمان جنگ دوم چین و ژاپن و جنگ جهانی دوم، نفوذ ژاپن در کره ضعیف شد.

در فوریه و ژانویه سال ۱۹۴۵ میلادی کره به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شد. قسمت شمالی کره در تصرف شوروی قرار گرفت و کره جنوبی را آمریکا تصرف کرد.

در سال ۱۹۴۸ تقسیم کره به دو کشور، رسمی شد و دو حکومت کره شمالی (جمهوری دمکراتیک خلق کره) و کره جنوبی (جمهوری کره) به وجود آمدند. دو کشوری که هرکدام نظام اقتصادی کاملا متفاوتی را داشتند.

اقتصاد کره شمالی: فضای سرمایه‌گذاری در هاله‌ای از ابهام

جمعیت کره شمالی نزدیک به 25 میلیون نفر است که 35 درصد از آن‌ها در بخش کشاورزی و 65 درصد نیز در بخش صنعت و خدمات مشغول به کار هستند. سیستم اقتصادی این کشور سوسیالیستی است. کره شمالی از منزوی‌ترین کشورهای جهان به‌حساب می‌آید و اقتصادی کاملا ایزوله دارد.

تحریم‌های طولانی علیه این کشور به دلیل اقدامات مخالف حقوق بشر و آزمایش‌های مکرر هسته‌ای‌اش اعمال شده است. این تحریم‌ها دسترسی کره شمالی را به بازارهای مالی و سرمایه‌ای دنیا بسیار محدود کرده است.

این کشور جای مناسبی برای فعالیت و سرمایه‌گذاری کشورهای خارجی نیست، چراکه همواره ریسک و نا اطمینانی بالایی درباره اقدامات رهبر این کشور و عکس‌العمل کشورهای دیگر نسبت به آن وجود دارد. نظام اداری و بوروکراسی این کشور شوروی سابق را یادآور می‌شود که همین موضوع باعث شده وضعیت مناسبی در این زمینه نداشته باشد.

کره شمالی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی در سال 2014 اقدام به معرفی مناطق آزاد تجاری و صنعتی کرد تا از این طریق بتواند شرکت‌های سرمایه‌گذاری خارجی را به کشورش بکشاند و با سرریز سرمایه، اقتصادش را جان تازه دهد اما این کار موفقیت‌آمیز نبود و کره ابدا نتیجه‌ای را که چین از مناطق آزادش به دست آورد، کسب نکرد.

علت اصلی این شکست، تعاملات این کشور با آمریکا و جامعه جهانی است که شرایط را برای این کشور پیچیده کرده است.

گردشگری در اقتصاد کره شمالی، کشوری ضد گردشگر

این کشور سیاست‌های درهای بسته را در دستور کار خود قرار داده است. به همین دلیل در زمینه گردشگری آمار و ارقامی وجود ندارد اما وضعیت این صنعت بسیار خراب ارزیابی‌شده است.

این کشور جزء خطرناک‌ترین کشورها برای گردشگری به‌حساب می‌آِید. این در حالی است که کره شمالی دارای طبیعت زیبا و تاریخی غنی است که می‌تواند از آن‌ها به‌عنوان سرمایه‌ای نمادین استفاده کرد و صنعت گردشگری‌اش را رونق داد.

کره شمالی دارای طبیعتی بکر و تاریخی غنی است که می‌تواند با جذب گردشگر کمک شایانی به اقتصاد آن بکند.

سیستم ایدئولوژیک کشور نیز خود عامل دیگری در زمینه دفع گردشگر است و علی‌رغم نیاز جدی به درآمدهای ناشی از گردشگری، به خاطر جلوگیری از تبعات نفوذ گردشگران همواره به چشم منفی به آن نگاه می‌شود.

در شاخص‌ها، رتبه کره در زمینه منابع طبیعی و فرهنگی و گردشگری وجود ندارد ولی از آن به‌عنوان کشوری ضد گردشگر یاد می‌شود. چنانچه در سطور بالا ذکر کردیم، در لیست آمارهای جهانی و رتبه‌‎بندی گردشگری، از کره شمالی نامی به میان نیامده و سیاست جذب توریست آن موفقیت‌آمیز نبوده و از درآمد کشور در خصوص گردشگری اطلاعی منتشر نشده است.

وضعیت حمل‌و‌نقل

در خصوص زیرساخت حمل‌ونقل تجاری این کشور شرایط مناسبی ندارد و وضعیت حمل‌ونقل جاده‌ای و جاده‌ها بسیار نامطلوب است. کره بودجه کافی برای نوسازی این جاده‌ها را ندارد و حتی جاده منتهی به مرز زمینی کره شمالی با اولین شهر مرزی چین (دندونگ) که بیشترین تعداد کامیون‌ها برای آوردن مایحتاج از چین از آن مسیر عبور می‌کنند، بسیار فرسوده است.

در زمینه حمل‌ونقل هوایی نیز این کشور توانمندی زیادی ندارد و بیشتر پروازهایش مسافربری و به مقصد روسیه و چین است. در حمل‌ونقل دریایی نیز این کشور دارای 6 بندر مهم است که ظرفیت پهلو گرفتن کشتی‌های باری را دارند.

به دلیل محدودیت‌های فراوان ناشی از تحریم‌های سنگین دوجانبه و بین‌المللی و مخفی کردن اطلاعات آماری، جایگاه کره شمالی در خصوص هیچ‌یک از مواردی که در گزارش عملکرد و یا فهرست‌های مقایسه‌ای جهانی که موسسات درباره ردیابی محموله (Tracking and Tracing)، رقابت‌پذیری لجستیکی (Logistic Competence) و عملکرد لجستیکی (Logistic Performance) اعلام می‌کنند، ذکر نشده است.

آماری از اقتصاد کره شمالی

کره شمالی کشور فقیری است که با دنبال کردن سیاست‌های سوسیالیستی و حذف بازارها، تولید ناخالص داخلی سرانه خود را به کمتر از 2000 دلار رسانده است. این یکی از پایین‌ترین سرانه‌ها در بین کشورهای دنیا به‌حساب می‌آید.

منبع داده‌ها: بانک مرکزی کره جنوبی

همان‌طور که در نمودار بالا مشاهده می‌کنید، نرخ رشد اقتصادی این کشور در سال 2016 با رقم 3.9 درصد رو‌به‌رو بوده است که بهترین عملکرد اقتصادی این کشور در ده سال گذشته به‌حساب می‌آید؛ اما این نرخ مجددا با سقوط همراه شده است.

نکته‌ای که وجود دارد این است که جمع‌آوری آمار از اقتصاد کره شمالی بسیار دشوار است و بعضا داده‌های موجود درباره شاخص‌های اقتصادی این کشور به‌روز نیستند. در بین سال‌های 2009 تا 2014 تجارتی که این کشور به‌صورت رسمی داشته است، سه برابر شده است و رقم 3 میلیارد دلار را به خود اختصاص داده است.

البته ذکر این نکته ضروری است که حجمی از واردات و صادرات این کشور در بازارهای غیررسمی صورت می‌گیرد که محاسبه آن‌ها بسیار دشوار است. در بین سال‌های 2016 تا 2017 نزدیک به 80 درصد صادرات این کشور به چین بود؛ اما با تشدید تحریم‌ها صادرات این کشور به 2 میلیارد دلار کاهش پیدا کرده است.

در سه‌ماهه چهارم سال ۲۰۱۷، صادرات اقتصاد کره شمالی به رقم ناامیدکننده ۳۰۰ میلیون دلار رسید که یک‌سوم میزان مشابه سال قبل آن بوده است.

وضعیت تورم و بیکاری در اقتصاد کره شمالی

در کره شمالی رقم نسبتا بالایی از مردم در ارتش مشغول هستند. این کشور در سال 2016، 3 میلیارد دلار را خرج برنامه هسته‌ای و آزمایش‌های هسته‌ای خود کرد این در حالی بود که مردم این کشور در فقر و کمبود به سر می‌بردند.

کره شمالی با فروپاشی شوروی، کشوری که از آن تجهیزات و نفت ارزان می‌خرید ضربه بزرگی خورد. از سوی دیگر تحریم‌های بین‌المللی به دلیل ساخت بمب اتمی بر مشکلات این کشور افزود و کره شمالی را از نظر اقتصادی فرسنگ‌ها از رقیب جنوبی‌اش دور انداخت.

همان‌طور که پیش‌تر نیز به آن پرداختیم نا اطمینانی که در فضای کسب‌وکار و سرمایه‌گذاری این کشور موج می‌زند، سبب شده است که میل به سرمایه‌گذاری در این کشور کاهش پیدا کند چرا که سرمایه‌گذار با دولتی غیرقابل‌پیش‌بینی روبه‌رو است.

منبع داده‌ها: Daily NK منبع داده‌‌ها: بانک جهانی

در دو نمودار بالا نرخ تورم و بیکاری را در اقتصاد کره‌ شمالی مشاهده می‌کنید. این کشور در سال 2013 و با تشدید تنش‌ها تورم افسارگسیخته 140 درصدی را تجربه کرده است. همچنین نرخ بیکاری این کشور نیز نزدیک به 4.2 درصد تخمین زده می‌شود.

دور شدن دو نیمه کره

تا سال 1973 کره شمالی و کره جنوبی از لحاظ ثروت تقریبا در یک سطح بودند. از آن زمان به بعد اما گویی کره شمالی در خلا دست‌وپا می‌زند و کره جنوبی تخت‌گاز در مسیر توسعه و پیشرفت حرکت می‌کند و نیمه خود را جا گذاشته است.

منبع داده‌ها: بانک جهانی

همان‌طور که در نمودار بالا مشاهده می‌کنید، سرانه تولید ناخالص داخلی این دو کشور در سال 2008 برای کره شمالی 1122 دلار و برای کره جنوبی 20048 دلار بوده است که این خود بیانگر وضعیت رفاهی مردم در این دو کشور است.

منبع داده‌ها: بانک جهانی

نمودار بالا نیز تفاوت امید به زندگی را نشان می‌دهد همان‌طور که مشخص است امید به زندگی در کره شمالی رو به کاهش بوده در حالی در کره جنوبی این شاخص سیر صعودی را در پیش‌گرفته است.

خواسته یا ناخواسته، مسئله این است

شکل‌گیری بخش غیردولتی، بازارها و بخش غیررسمی در اقتصاد کره شمالی در سال‌های اخیر موجب شده است تا افراد ثروتمند در کره شمالی به‌عنوان طبقه‌ای نوظهور به وجود آیند. با توجه به شواهد در سال‌های اخیر میانگین دستمزد در بخش غیررسمی با رشد چشمگیری روبه‌رو بوده است.

به دیگر سخن بازارهای ایجاد شده در این کشور نشان داده‌اند که عملکرد بهتری از بخش رسمی و دولتی دارند با اینکه دستمزدها در بخش دولتی نیز با رشد همراه بوده است اما این رشد با رشد دستمزدها در بخش غیررسمی قابل قیاس نیست.

افزایش دستمزد قطعا بر سطح زندگی مردم این کشور تاثیر گذار خواهد بود و آن را بهبود می‌بخشد. اتفاقات اخیر سیاسی و اقتصادی این کشور همگی بیانگر این موضوع هستند که این کشور خواسته و یا ناخواسته سرنوشت چین از لحاظ گذر از کمونیست به سرمایه‌داری را پیش‌گرفته است.

می‌گوییم ناخواسته چرا که بارها در مقالات پیشین بر موج جهانی‌شدن تاکید کرده‌ایم و می‌دانیم که جهانی‌شدن چیزی است که در نهایت کشورها با آن رو‌به‌رو خواهند شد. حال اینکه چقدر هزینه بابت این برخورد خواهند پرداخت در گرو تصمیم رهبران و مردم کشورها است.