انقلابِ چراغ‌خاموش در تولید «ثروت» از «نفت»/ جایگاه ایران در صنعت «پتروپالایش» کجا است؟

رقابت میان کشورهای نفتی حالا دیگر مدتی است که بر سر صادرات هر چه بیشترِ نفت نیست و زمینِ بازی در این حوزه هم تغییر کرده است. عربستان سعودی، یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت و یکی از سه تولیدکننده بزرگ این محصول در جهان، وعده داده که تا سال ۲۰۳۰ میلادی اقتصادش را به یک اقتصاد غیرنفتی بدل خواهد کرد.

به گزارش تجارت‌نیوز ، از آن سو، قطر، رقیب دیرینه ایران در میدان گازی «پارس جنوبی» (یا به قول قطری‌ها، میدان «گنبد شمالی»)، مدتی است که از « اوپک » خارج شده تا تمام تمرکزش را بر روی تولید و صادرات «گاز طبیعی» بگذارد. به این ترتیب، ظاهرا قطری‌ها هم می‌خواهند به سمتی سوختی جدیدتر، به غیر از نفت بروند.

حواس‌مان هست که دنیا دارد «نفت» را کنار می‌گذارد؟

از آن سو، مسابقه پر سرعتِ کنار گذاشتن بنزین به عنوان سوخت خودرو در فاصله سال‌های ۲۰۳۰ تا ۲۰۴۰ میلادی، بیش از پیش نفت را به کالایی مربوط به گذشته تبدیل خواهد کرد. بر همین اساس، کشورهایی مانند چین، بریتانیا، آلمان، فرانسه و حتی برزیل، اعلام کرده‌اند که در فاصله سال‌های مورد اشاره، تولید هر نوع خودروی بنزینی را متوقف و ممنوع می‌کنند.

به این ترتیب، ظاهرا نفت روز به روز اهمیت خود را از دست می‌دهد و این یعنی یک زنگ خطر برای کشورهایی که اقتصادشان به نفت وابسته است. خبر خوب این است که به لطف تحریم‌ها، اقتصاد ایران اکنون کمتر از اقتصاد کشورهایی مانند عربستان سعودی، کویت، عراق و حتی روسیه به درآمدهای نفتی وابسته است. (برای مطالعه مفصل‌تر در این مورد، این مطلب را بخوانید.)

نفت کم‌کم به کالایی تبدیل می‌شود که عرضه در بازار برای آن اشباع شده است.

خبر بد اما اینکه به دلیل عدم سرمایه‌گذاری کافی (باز هم به لطف تحریم‌ها!) میادین نفتی ایران در آستانه خارج‌شدن از صرفه اقتصادیِ استخراج هستند و این یعنی اگر جلویِ این روند گرفته نشود، همین اندک درآمد نفتی ایران هم ممکن است خیلی زود قطع شود.

برنامه جایگزین ایران برای «اقتصاد بدون نفت» چیست؟

با این حال، ظاهرا ایران هم پیام پایان عصر نفت را دریافت کرده و از آنجا که تحریم‌کردنِ صادرات نفت چندان دشوار نیست و چشم‌انداز روشنی هم برای پایان تحریم‌ها متصور نیست، برنامه‌ریزی برای کنارگذاشتن خام‌فروشی نفت در ایران هم شروع شده است.

در مقاله‌ای که چندی پیش در «مرکز مطالعات زنجیره ارزش در صنعت نفت و گاز» در ایران منتشر شده بود، نویسنده به این موضوع اشاره کرده بود که ایران باید به جای «پالایشگاه‌های معمولی» به سراغ ساخت «پتروپالایشگاه» برود. اما «پتروپالایشگاه» اساسا چه تفاوتی با «پالایشگاه» دارد؟

«پتروپالایشگاه‌ها» نسل جدیدی از «پالایشگاه‌ها» محسوب می‌شوند که بر تجمیع مجتمع‌های پالایش و پتروشیمی تاکید دارند. به عبارت ساده، در مجتمع‌های پتروپالایشگاهی هدف تنها تولید بنزین، نفت و گاز نیست بلکه در کنار تولید این محصولات، تامین خوراک مورد نیاز مجتمع‌های پلیمری و شیمیایی هم انجام می‌شود.

به بیان باز هم ساده‌تر، در یک مجتمع پتروپالایشگاهی، موادی تولید می‌شوند که می‌توان بعدا آنها را به موادی با ارزش افزوده بالاتر (مثلا در صنایع داروسازی) تبدیل کرد. در واقع، خروجی پتروپالایشگاه‌ها دست‌کم ۳۰ نوع فرآورده مایع و جامد با قابلیت انبارش راحت‌تر نسبت به نفت خام است که سودآوری بسیار بالاتری در مقایسه با خام‌فروشی و حتی تولید سوخت دارند.

صنایع پتروشیمی ایران سالانه حدود ۳۳ میلیارد دلار ارزآوری دارند، اما به شدت قدیمی و کم‌بازده شده‌اند.

از آن سو، به‌طور کلی فرآورده‌های اصلی یک «پالایشگاهِ» نفتی، شامل «گاز مایع»، «بنزین»، «گازوئیل» و «نفت کوره» است، اما در یک «پتروپالایشگاه»، بخشی از نفت خامِ ورودی به جای تولید سوخت به مواد شیمیایی پایه تبدیل می‌شود.

به این ترتیب، مثلا به جای تولید گاز مایع و بنزین، با احداث واحدهای «اولفین» و «آروماتیک»، می‌توان این مواد را که در ابتدای زنجیره ارزش مواد شیمیایی هستند را تولید کرد و میزان سودآوری را افزایش داد.

«پتروپالایشگاه‌ها»: چشم‌اندازهای بسیار گران‌قیمت برای آینده نفتیِ ایران

با این همه، احداث «پتروپالایشگاه» یک مشکل اساسی دارد و آن هم هزینه بسیار بالایِ مورد نیاز برای ساخت این سازه‌های فنی و پیچیده است. بررسی مشخصات پنج مجتمع پتروپالایش در حال ساخت در چین و عربستان نشان می‌دهد مجموع ظرفیت اسمی این مجتمع‌های پتروپالایشی ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه در روز و سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای اجرایی شدن این طرح‌ها حدود ۶۹ میلیارد و ۸۵۰ میلیون دلار است.

به عبارت ساده‌تر، به طور متوسط حجم سرمایه‌گذاری برای فرآوری یک بشکه نفت در این مجتمع‌های پتروپالایشی، معادل ۲۷ هزار دلار برآورد شده است. این در حالی است که با توجه به وابستگی ایران به اخذ لیسانس و واردات تجهیزات خاص از خارج از کشور، هزینه طراحی و ساخت مجتمع‌های مشابه پالایشگاهی در ایران، حداقل ۱۰ تا ۲۰ درصد بالاتر از سایر مناطق دنیا است.

محصولات پتروپالایشگاهی، می‌توانند جای محصولات پتروشیمیایی را در اقتصاد ایران بگیرند و ارزآوری دست‌کم ۲ برابری داشته باشند.

بنابراین می‌توان برآورد کرد که هزینه ساخت مجتمع‌های پتروپالایشگاهی در ایران به ازای هر بشکه حدود ۳۰ هزار دلار باشد. به این ترتیب، برای ایجاد ۲ میلیون بشکه ظرفیت پتروپالایشگاهی در ایران، به حدود ۶۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز خواهد بود.

این در حالی است که درآمد نفتی ایران در سال ۱۳۹۹ (بر اساس سندی که معاون اقتصادی حسن روحانی همین چند روز پیش منتشر کرد)، تنها ۱۸٫۳ میلیارد دلار بوده است. بالاترین درآمد نفتی ایران در ۸ سال اخیر هم به زحمت به ۶۰ میلیارد دلار می‌رسد.

چرا چینی‌ها به دنبال «ارزان‌خریدن» نفت از ایران هستند؟

با این همه، طیف محصولاتی که یک مجتمع پتروپالایشگاهی تولید می‌کند، آن‌قدر وسیع است که سرمایه‌گذاری سنگین برای احداث آن را توجیه می‌کند. شاید به همین دلیل است که کشورهایی مانند چین، هند، آمریکا و عربستان سعودی، به دنبال تبدیل شدن به قطب‌های آینده در این حوزه هستند.

این در حالی است که دست‌کم هند و چین، هر دو واردکننده نفت هستند و به این ترتیب، می‌توان حدس زد که چرا چینی‌ها به دنبال خرید نفتِ ارزان‌قیمت از ایران هستند. در واقع، نفت ارزانِ ایران که با تخفیف بالا به چین فروخته می‌شود، قرار است در پالایشگاه‌های این کشور به کالاهای بسیار گران‌قیمتِ پتروشیمیایی بدل شود و دوباره صادر شود.

چینی‌ها به دنبال ارزان‌خریدن نفت از ایران هستند تا با تبدیل آن به محصولات پتروپالایشگاهی، سودی دو چندان به جیب بزنند.

بررسی‌ها نشان می‌دهند که چین با ظرفیت پالایشی ۱۶ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۹ میلادی، در واقع همین حالا هم بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات پتروپالایشی در جهان است. دو شرکت »پتروچاینا» و «ساینوپک»، عمده عملیات پالایش را در این کشور بر عهده دارند و در مجموع، بزرگ‌ترین سهم از سبد محصولات پتروپالایشی را در جهان به خود اختصاص می‌دهند.

این در حالی است که خبرگزاری «بلومبرگ» چندی پیش گزارش داده بود که چین ۱۰ میلیارد دلار برای ساخت چهار پتروپالایشگاه بزرگِ جدید با ظرفیت پالایش ۱.۴ میلیون بشکه نفت خام در روز هزینه می‌کند.

«پتروپالایشگاه‌ها» چقدر سودآور هستند؟

حاشیه سود یک «پالایشگاه» در حالت مطلوب، حدود ۶ تا ۷ دلار به ازای هر بشکه محصول تولیدی است. این در حالی‌که برای یک «پتروپالایشگاه» این سود می‌تواند تا حدود ۱۲ تا ۱۴ دلار (یعنی حدود ۲ برابر) افزایش یابد.

بیژن زنگنه، وزیر نفت در دولت‌های یازدهم و دوازدهم، همین چند روز پیش و در آخرین گردهمایی چهره‌های دولت «تدبیر و امید»، از رسیدن درآمدهای پتروشیمیایی ایران به حدود ۳۳ میلیارد دلار در سال خبر داده بود. با فرضِ محالِ اینکه تمام ظرفیت کنونی صنعت پتروشیمی ایران در اختیار تولید محصولات پتروپالایشی قرار می‌گرفت، این درآمد می‌توانست اکنون به چیزی در حدود ۶۶ میلیارد دلار برسد.

رقیب منطقه‌ای ایران هم آستین‌ها را بالا زده است

به همین دلیل، شاید عجیب نباشد که عربستان سعودی، یکی از رقبای منطقه‌ای ایران، از مدت‌ها پیش برای احداث پتروپالایشگاه‌ها آستین بالا زده باشد. سعودی‌ها اکنون ۹ پتروپالایشگاه با مجموع ظرفیت ۲٫۹ میلیون بشکه در روز دارند. شرکت «آرامکو» به صورت انحصاری ۶ پالایشگاه از این تعداد را در اختیار دارد و بقیه به صورت سرمایه‌گذاری مشترک با شرکت‌های دیگر هستند.

عربستان سعودی، یکی از رقبای منطقه‌ای ایران، سرمایه‌گذاری سنگینی برای توسعه ساخت پتروپالایشگاه‌ها انجام داده است.

همزمان، پارک پتروپالایشی «آرامکو-سابیک» به ارزش ۲۰ میلیارد دلار، پارک پتروپالایشی «رابغ» به ارزش ۱۸ میلیارد دلار و پارک پتروپالایشی «الجبیل» به ارزش ۱۰ میلیارد دلار برخی از سرمایه‌گذاری‌های عربستان برای توسعه ظرفیت پتروپالایشی و تکمیل زنجیره ارزش در این کشور هستند که نشان می‌دهند ایران این بار هم در حال باختن قافیه به کشورهای همسایه است.