ما تا به امروز که از برده‌داری مدرن حرف زده‌ایم، کلی مثال از صنایع و کشورهای گوناگون مثل کنگو، ویتنام و برزیل آورده‌ایم؛ اما یکی از نزدیک‌ترین مراکز برده‌داری را که در همین همسایگی ما قرار دارد، فراموش کرده‌ایم.

وقتی صبحت‌ از مدرن‌ترین حالت برده‌داری می‌شود، باید به سراغ برده‌داری مدرن در کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس برویم. کشورهایی که بدترین شکل برده‌داری مدرن را می‌توانید در آن‌ها بیابید.

از چاله فقر تا چاه برده‌داری مدرن

این روزها فکر بدی ذهنم را درگیر کرده است. فکری که البته ماحصل چندین مسئله است و طبعا اوضاع سیاسی کشور و فشارهای اقتصادی باعث تشدید این فکرها می‌شوند.

همان‌طور که می‌دانید تغییرات تند وضعیت اقتصادی در هر کشوری خصوصا وقتی این تغییرات به سمت بدتر شدن اوضاع پیش بروند، کمابیش توزیع ثروت در هر جامعه‌ای را عوض می‌کنند.

عموما هم قضیه از این قرار است که در این تغییرات منفی، اوضاع طبقه فقیر جامعه بدتر می‌شود و آن‌ها به طبقه‌های پایین‌تر فقر سقوط می‌کنند.

قشر متوسط هم در همین راستا آرام‌آرام به طبقه فقیر سقوط می‌کنند. در این میان، تعداد کمی از ساکنین همین طبقه متوسط به‌واسطه شانس، رانت و موقعیت‌هایی که به‌صورت عادی به دست نمی‌آید، بالاتر می‌روند و عموما یک طبقه ثروتمند نوکیسه را شکل می‌دهند.

در این میان من هم به‌عنوان فرزند یک خانواده فقیر که فقر را با تمام پوست‌واستخوان خود چشیده‌ام، در طول این چند سال و پس از اتمام دوران پرهزینه و بسیار کم‌فایده سربازی، در تلاش برای بالا رفتن از این طبقه ثروت به هر دری می‌زدم که لااقل دیگر بخشی از این طبقه فقیر نباشم.

اما اتفاقات کشور و اوضاع نابسامان اقتصادی باعث شد هر چه بیشتر تلاش و جستجو بکنم، بیشتر تشنگی نصیبم شود و به قول سعدی نتوانم بعد از عمری بدسگالی، کمی ‌آب بخورم.

نسخه دوم سرمایه‌داری

شاید در این اوضاع راه بهبود کشور و جهان، همان نسخه دوم سرمایه‌داری باشد که پیش از گفته‌ایم.

اما چنانکه افتد و دانی، لااقل به این زودی‌ها خبری از این نسخه‌های دوم و سومی که شاید بتوانند وضعیت زندگی را برای همه کمی بهتر کنند، نخواهد شد. لااقل تا زمانی که هم‌نسلان من زنده هستند و می‌توانند نفس بکشند، خبری از این چیزها نیست.

یکی از مهم‌ترین و مشهودترین اثرات بدتر شدن وضعیت اقتصادی افزایش نرخ بیکاری است. برای فهمیدن این افزایش هم حتما لازم نیست به آماری که از درستی آن مطمئن نیستیم رجوع کنیم، بلکه صرفا با نگاه کردن به آدم‌های اطرافمان هم می‌توانیم درکی از مسئله به دست آوریم.

اگر شما خانواده و دوستان تحصیل‌کرده داشته باشید، شاید خیلی نتوانید از این افزایش نرخ بیکاری خبر کسب کنید.

اما اگر مثل من هستید که بیشتر اعضای فامیلتان همان خواندن و نوشتن را هم در بهترین حالت به‌زور بلدند، خوب می‌توانید از این نرخ بیکاری اطلاع بگیرید.

بیکاری شغل‌های رده‌پایین

بگذارید دلیلش را این‌گونه شرح دهیم. عموما قشر زیادی از فعالین اقتصادی، کسانی هستند که در شغل‌های رده پایین و طبعا با حقوق پایین کار می‌کنند.

تعداد این فعالین از فعالین تحصیل‌کرده و ماهر معمولا بیشتر است و اگر به هر دلیل اوضاع اقتصادی خراب شود و شرکت‌ها مجبور شوند تعدیل نیرو بکنند، پیش از همه سراغ این افراد می‌روند.

زیرا تعداد این افراد بیشتر از بقیه است و از آن‌سو در فردایی که مثلا شرکت می‌خواهد دوباره توسعه یابد، جایگزینی این نیروهای تعدیل‌شده با دیگر افراد جدید آسان‌تر است.

خلاصه اینکه اگر اطرافیان شما چندان تحصیل‌کرده نیستند و خیلی هم مهارت ندارند، در روزهای سخت، فهمیدن اینکه نرخ بیکاری زیاد شده‌ است کاری ندارد زیرا به‌راحتی می‌بینید که بیکار شده‌اند.

بیکاری چیزی نیست که آدم‌ها بتوانند با آن سر کنند. خصوصا برای قشر فقیر بیکاری می‌تواند به معنای مرگ و زندگی باشد. پس آن‌ها باید به هر قیمتی شغلی داشته باشند. لااقل در این حد که هزینه معاش روزانه‌شان را درآورند.

وقتی شغلی در کشورها نباشد یا درآمد کافی نباشد، آدم‌ها به دیگر جاهای دنیا می‌نگرند؛ اما برخلاف آنچه شاید در ابتدا به نظر برسد لزوما این کار نتیجه بهتری ندارد؛ زیرا ممکن است فرد از چاله دربیاید و به چاه بیفتد.

برده‌داری مدرن در حاشیه خلیج‌فارس

پیش‌ازاین درباره برده‌داری مدرن بسیار حرف زده‌ایم. اینکه چگونه رخ می‌دهد. چه انواعی دارد و احتمالا چه‌کارهایی می‌توان درباره آن کرد.

برده‌داری مدرن هم مثل برده‌داری سنتی در تلاش برای سو استفاده از انسان‌ها است. برخی مجبور به کارهای اجباری و طاقت‌فرسا با درآمد کم می‌شوند، برخی گیر بدهی‌های خود هستند، برخی درگیر کار در منزل و سواستفاده جنسی اربابان خود و برخی دیگر خریدوفروش می‌شوند.

مشکلات اقتصادی که منجر می‌شود آدم‌ها از چاله فقر به چاه برده‌داری مدرن بیفتند، نه جدید هستند و نه یکتا و در بسیاری از کشورهای دنیا وجود داشتند و دارند؛ مانند کشورهای آسیایی شرقی، هند و آفریقا.

به همین دلیل هم امروزه آدم‌های فقیری از کشورهای آسیای شرقی و آفریقایی به امید یافتن شغلی مناسب راهی کشورهای ثروتمند می‌شوند.

تعدادی از ثروتمندترین کشورهای دنیا نیز در همین حاشیه خلیج‌فارس قرار دارند. کشورهایی که برده‌داری از هزاران سال پیش بخشی از فرهنگ آن‌ها بوده و حالا به مدد روابط بین‌الملل و فناوری آن را به شکل مدرن درآورده‌اند.

ما در ادامه می‌خواهیم داستان‌هایی از برده‌داری مدرن در کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس بیان کنیم.

قصه‌های برده‌داری مدرن در حاشیه خلیج نفتی

از زمانی که قطر به‌عنوان میزبان مسابقات جام جهانی فوتبال 2022 انتخاب‌شده است، این کشور با پول فراوانی که از فروش نفت و گاز به‌دست می‌آید، به ایجاد زیرساخت‌ها مشغول شده است.

اما یک مشکل وجود دارد. دولت خدمات و پرداختی‌های فراوانی از همین درآمد نفتی به شهروندان خود می‌دهد. ازاین‌روی خود قطری‌ها خیلی علاقه‌ای به کار کردن لااقل کار کردن به خصوص کارهای خطرناک مثل صنعت ساختمان ندارند.

پس آن‌ها چه راه‌حلی را انتخاب می‌کنند؟ برده‌داری مدرن.

در حال حاضر قطر 2.6 میلیون نفر جمعیت دارد که 88 درصد این‌ جمعیت یعنی 2 میلیون و 288 میلیون نفر کارگران خارجی هستند و فقط 312 هزار نفر شهروندان قطری‌اند.

این حدودا 2.3 میلیون کارگرهای خارجی قطر دائما حقوقشان عقب می‌افتد، در قرض دائمی گیر می‌افتند، در شرایط بد و خطرناک کار می‌کنند و نمی‌توانند بخشی از نیروهای کار موردحمایت قانون قطر شوند. این‌ها برده‌هایی هستند که نه راه پس دارند و نه راه پیش.

فقط در فاصله سال 2012 تا 2014، هزار کارگر هندی در قطر مرده‌اند. مقامات رسمی فیلیپین‌ هم از مرگ کارگران فیلیپینی در قطر گفته‌اند؛ اما سازمان‌های حقوق بشری وضعیت را از این هم بدتر توصیف می‌کنند.

البته قطر تنها کشور عربی حاشیه خلیج نیست که چنین اتفاقاتی در آن رخ می‌دهد. قطر به لطف صادرات نفت و گاز بیشترین تولید داخلی سرانه را در دنیا دارد.

بقیه کشورهای شورای همکاری خلیج یا GCC شامل بحرین، کویت، عمان، عربستان صعودی و امارت متحده عربی هم به لحاظ بازتولید برده‌داری مدرن دست‌کمی از قطر ندارند.

برده‌داری مدرن، وقتی حقوق بشر ارزشی ندارد

برده‌داری مدرن در کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس با یک مفهوم قانونی و سنتی در این کشورها اجرا می‌شود. قانون «کفالت».

داستان شبیه کارگران برداشت قهوه در برزیل است. یک پروژه عمرانی قرار است آغاز شود. صاحب پروژه به فردی که کارش پیدا کردن کارگر است، دستور می‌دهد تا برای او نیروی کار پیدا کند. او نیز به کشورهای جنوب شرقی آسیا و هند رفته و حق کار در خلیج را به مهاجران متقاضی می‌فروشد.

البته این مهاجران فقیر پولی برای خرید این برگه حق کار ندارند. فقط به این فرد بدهکار می‌شوند. کارگران برای پرداخت این بدهی باید ساعت‌های طولانی کار کنند و چون در منطقه محل سکونت آن‌ها کار نیست، آن‌ها به همراه همین فرد فروشنده حق کار، به یکی از کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس می‌روند و دوران برده‌داری مدرن برای آن‌ها آغاز می‌شود.

داستان کار آن‌ها نیز خود قصه پراشک و آهی است. این افراد معمولا در کارگاه‌های ساختمانی در فضای آزاد که دما هوا می‌تواند تا 50 درجه سلسیوس بالا برود کار می‌کنند.

فوتبال خونین

طبق تخمین کنفدراسیون اتحادیه‌های کارگری بین‌المللی (International Trade Union Confederation) یا ITUC، درصورتی‌که وضعیت نیروهای کار خارجی در قطر تغییر نکند تا سال 2022 حدود 4 هزار کارگر ساختمانی خواهند مرد.

طبق گزارش این اتحادیه کارگران معمولا از حق دسترسی به آب و سایه منع می‌شوند و آسایشگاهی هم که برای آن‌ها در نظر گرفته می‌شود به‌هیچ‌وجه شرایط مناسبی ندارد؛ مثلا ممکن است در یک فضای کوچک 18 مترمربعی به پانزده نفر جا بدهند. تازه دستشویی هم ندارند.

این کارگران اگر بخواهند کارفرمای خود را عوض کنند، طبق قوانین باید از «کفیل» خود رضایت‌نامه داشته باشند. به همین دلیل هم آن‌ها در شغل‌های خود گرفتار می‌شوند و نمی‌توانند شغل خود را ترک کنند.

با این کار «کفیل» آن‌ها به‌راحتی می‌تواند به کارگران حقوق کم و با تعویقی طولانی پرداخت کند. او فقط آن‌قدری حقوقی به کارگران خود می‌دهد که آن‌ها هیچ‌وقت نتوانند بدهی کفیل را بپردازند.

کارگران بدون هیچ حق شهروندی یا سیاسی حتی نمی‌توانند کشور را ترک کنند؛ زیرا پاسپورت‌های آن‌ها معمولا توسط مقامات هنگام ورود توقیف می‌شود. در نتیجه این کارگران در یک وضعیت برده‌داری مدرن، گرفتار کار اجباری می‌شوند.

این‌ها البته فقط قصه مردان گرفتار برده‌داری مدرن در کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس بود.

برده‌داری مدرن؛ زنان قربانی

زنان خارجی هم به‌عنوان برده بین شهروندان پولدار برای کار خانگی گرفتار برده‌داری مدرن می‌شوند. این کار خانگی آن‌ها دوباره به دلیل همین قضیه کفالت و گرفتن پاسپورتشان توسط کفیل‌ها، به یک کار اجباری تبدیل می‌شود؛ اما قضیه فقط این نیست.

این زنان حتی اجازه ترک خانه را برای چند ساعت هم ندارند. آن‌ها مجبور هستند دائما کار کنند و گاهی نیز صاحب‌خانه مرد، آن‌ها را مورد آزار فیزیکی و تعرض جنسی قرار می‌دهد.

ریضانا نفیک (Rizana Nafeek) زنی ۲۴ ساله اهل سریلانکا بود که برای کار در سال 2013 به عربستان آمده بود. او در شهر الدوادمی به‌عنوان خدمتکار منزل در خانه‌ای مشغول به کار شد؛ اما پس مرگ کودک ۴ ساله آن خانه، او متهم به خفه کردن آن کودک شد.

تنها مدرک هم برای این ادعا، اعتراف‌نامه‌ای بود که او هنگام دستگیری امضا کرده بود. البته او عربی بلد نبود و بدون حضور مترجم آن را امضا کرده بود.

او در نهایت در یک دادگاه در عربستان سعودی بدون وجود هیچ مترجمی محاکمه و به اعدام محکوم شد و در 9 ژانویه 2013 در عربستان علی‌رغم تلاش‌های دولت سریلانکا گردن زده شد.

در امارات متحده عربی که تعداد کارگرهای خارجی ۸ برابر شهروندان آنجاست، دولت نقش فعالی در اخراج کارگران از کشور دارد. دولت امارات افرادی را اجیر می‌کند تا به محل سکونت این کارگران نگون‌بخت حمله کنند و پاسپورت‌های آن‌ها را بدزدند و در نهایت به بهانه نداشتن پاسپورت آن‌ها را از کشور اخراج کند.

مشکلات مشابهی در دیگر کشورهای منطقه مثل کویت با حدود 2 میلیون کارگر خارجی و 1.8 میلیون شهروند کویتی نیز وجود دارند. بحرین هم از قائله عقب نیست.

تلاش‌های بین‌المللی زیادی هم از طرف‌های نهادهای حقوق بشری مثل سازمان عفو بین‌الملل و دیگر فعالین این حوزه برای مجاب کردن این کشورها جهت وضع قوانین عادلانه و اصلاح شرایط انجام‌شده است. ولی همان‌طور که افتد و دانی اراده‌ای برای این کار وجود دارد.

از آن‌سو هم ‌تغییر و اصلاح این قوانین در نهایت به ضرر همین کشورهای عربی و جیب‌های پرپول شیوخ این کشورها است؛ زیرا چه کسی کارگر مفت دوست ندارد؟

تکنولوژی در خدمت برده‌داری مدرن

در کویت از هر ۱۰ خانه، ۹ خانه یک کارگر خانگی زن دارد. این زن‌ها بدون ثانیه‌ای تعطیلی دائما در خانه‌ها کار می‌کنند. آن‌ها به کفالت خریده می‌شوند و مثل کارگرانی که در بالا گفتیم حق ترک منزل بدون اجازه را ندارند.

این زنان معمولا از فقیرترین کشورهای دنیا مثل هند، نپال، فیلیپین و کشورهای آفریقا می‌آیند. با آن‌ها مثل کالا برخورد می‌شود و اگر کودکی هم داشته باشند، آن کودک جزء اموال صاحب‌خانه به شمار می‌آید.

این زنان شبانه‌روز باید کار کنند و احتمالا تعرض جنسی و آزار فیزیکی هم بخشی از واقعیت‌ها روزانه آن‌هاست.

کسانی هم که چنین خدمتکارهایی ندارند به‌راحتی می‌توانند یکی بخرند.

این کارگران توسط آژانس‌هایی از خارج به کویت وارد می‌شوند و سپس به‌صورت رسمی توسط دولت ثبت می‌شوند. کسانی هم که برای خانه خود برده می‌خواهند به این آژانس‌ها مراجعه می‌کنند با پرداخت کارمزد آژانس‌، کفالت وی را به عهده می‌گیرند و دنیایی جهنمی برای او می‌سازند.

در برخی از خانه‌ها نه غذایی برای این خدمتکاران برده وجود دارد، نه استراحتی و نه حتی جای خوابی. شاید آن‌ها توسط صاحب‌خانه مجبور شوند پیش گاو و گوسفندان صاحب‌خانه بخوابند.

در گذشته وقتی صاحبان یا همان کفیل‌ها خدمتکاری را نمی‌خواستند، تصویرش را برای فروش در فیس‌بوک می‌گذاشتند. با کمک هشتک‌ها هم کاری می‌کردند که به لطف الگوریتم فیس‌بوک، این آگهی‌های فروش بالای صفحه افراد دیده شوند. اینستاگرام هم به این منظور استفاده می‌شد.

بعد که سازمان‌های حقوق بشری به فیس‌بوک هشدار دادند، فیس‌بوک این پست‌ها را حذف کرد و هنوز هم می‌کند.

اما فناوری هزار راه گریز دارد. حالا به لطف فناوری، اپلیکیشن 4Sale که مثل ebay یا دیوار در ایران، جایی برای خریدوفروش اجناس دست‌دوم است، برای خریدوفروش برده هم استفاده می‌شود.

برده‌داران با کمک این اپلیکیشن می‌توانند برده‌ها را بر اساس ملیت و نژاد و سن دسته‌بندی کنند و احتمالا حتی بخش نظرات کاربران هم برای خودش داشته باشد.

این اپلیکیشن هم که فروشگاه گوگل پلی و اپ‌استور اپل موجود است؛ اما با درز این اتفاقات اپل و گوگل قول دادند که با مالکان اپلیکیشن مذاکره کنند تا مانع بروز آن‌ها شوند.

وقتی ابزارها مدرن است و فکر‌ها زنگ‌زده

این‌ها فقط تعداد کمی از این قصه‌های دردآور برده‌داری مردن بودند. داستان عمیق‌تر و دردناک‌تر از این حرف‌ها است. مسئله اینجاست که در بسیاری از جاها آنچه مدرن شده‌اند، فقط وسایل و ابزارها هستند.

به نظر می‌آید در همین کشورهای حاشیه خلیج آدم‌ها صرفا به‌جای چارپایان ‌سوار خودروها می‌شوند؛ اما همان تحقیر و کوچک دیدن دیگر انسان‌ها، همان بی‌ارزش دانستن جان دیگران و کالاپنداری آدم‌ها به سیاق هزاران سال پیش، هنوز هم وجود دارند. این تفکرات و سنت‌ها نه‌تنها حذف نشده‌اند بلکه با تغییر ماهیت قوی‌تر هم شده‌اند.

زیرا به نظر می‌آید کسی که خوابیده را می‌توان بیدار کرد اما کسی خود را به خواب‌زده، نه.