انتقال پایتخت؛ مسیر عبور از بحران آبی یا راه فرار از انفجار جمعیت؟

به گزارش تجارت نیوز،

تأمین آب شرب در ایران دیگر به یک بحران تبدیل شده است؛ چراکه برای برطرف کردن مشکل آب در ایران، همزمان باید با مساله اقلیمی کمیابی آب و مدیریت نادرست مسئولان مقابله شود.

تنش آبی زمانی رخ می‌دهد که منابع آبی برای تامین نیازهای شرب، کشاورزی، صنعتی و محیط‌زیستی کافی نباشد. ایران چندین سال است که به دلیل کمیابی آب و مدیریت نادرست منابع آب، درگیر تنش آبی شده است. با اینکه ایران درگیر تنش آبی است، اما مسئولان عمدتاً از راهکارهای اشتباهی برای مقابله با این وضعیت سخن به میان می‌آورند.

عباس علی آبادی، وزیر نیرو، در حاشیه بیستمین نمایشگاه صنعت آب و تاسیسات آب و‌ فاضلاب در جمع خبرنگاران گفت: اکنون تعداد ۴۳ شهر کشور در تنش آبی هستند، برخی شهرها مثل تهران، هرمزگان، مرکزی، اصفهان وضعیت نگران‌کننده‌تری دارند، مصوبه‌ای به امضای هیأت وزیران رسیده که کمک کند طرح‌ها به سرعت اجرا شوند، البته این طرح‌ها دائمی نیستند.

او ادامه داد: موضوع انتقال جمعیت به سواحل از مباحثی است که باید بررسی کامل صورت گیرد که برای تأمین آب شرب از آب دریا و از بازچرخش آب برای سایر مصارف استفاده شود. روی این موارد بلندمدت مطالعه می‌شود.

ایده انتقال جمعیت و بازچرخانی آب برای استفاده مردم، ایده‌ای است که وزیر نیرو در ذهن دارد. اما این کار شاید یکی از عجیب‌ترین راهکارها برای حل تنش آبی در کشور باشد. با این همه باید دید آیا ایده مطرح‌شده قابل اجراست و آیا اساساً راهکار از بین بردن تنش آبی، انتقال جمعیت است؟

راه مبارزه با تنش آبی، انتقال جمعیت نیست

محمدابراهیم رئیسی، کارشناس حوزه آب، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز توضیح داد: ابتدا لازم است این موضوع کلی‌تر بحث شود. بابت حل یک مشکل نمی‌توان یک مشکل دیگر ایجاد کرد. در حال حاضر، مساله مطرح‌شده، کم‌آبی است. آیا انتقال جمعیت راه‌حل این مشکل است؟ انتقال جمعیت به کجا و چرا؟ علت این است که دیگر برای عرضه آب در تهران منبع وجود ندارد که این تصمیم گرفته‌شده است؟ اگر این چنین است باید توجه را به مساله مهم‌تری معطوف کرد و آن هم مدیریت مصرف است.

به گفته او، موضوع این است که همه روش‌های مدیریت مصرف کنار گذاشته شده و فرض بر این است که تمام راه‌حل‌ها باید بر پایه مدیریت عرضه باشد. به عبارت دیگر، تصمیم می‌گیرند جمعیت را به مکانی ببرند که بتوانند آب بیشتری عرضه کنند و این راهکاری بر پایه مدیریت عرضه است. این نوع صورت‌بندی مساله اشتباه است.

وی افزود: بیش از 20 درصد از آب در شهر تهران قبل از آنکه به خانه‌های مردم برسد در مسیر از لوله‌های فرسوده نشت می‌کند و مصرف بی‌رویه در میان شهروندان کاملاً مشهود است. باید دید علت به وجود آمدن تنش آبی چیست.

او تشریح کرد: ایران کشوری است که حدود ۶۰ درصد آب‌های مصرفی آن از منابع زیر زمینی و ۴۰ درصد باقی‌مانده از منابع سطحی تامین می‌شود. از این ۴۰ درصد، تقریباً ۲۰ تا ۲۵ درصد مهار و تنظیم شده است. حالا پرسش این است که چه اتفاقی افتاده است؟

آن‌طور که این کارشناس آب توضیح داد: آب یک منبع مشترک است، به‌ویژه زمانی که بحث درباره آب‌های زیرزمینی باشد. بزرگ‌ترین مصرف‌کننده این منابع بخش کشاورزی است. در ایران، حدود ۹۰ درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و تنها ۱۰ درصد آن به سایر بخش‌ها اختصاص دارد. از آن 10 درصد تقریباً سه درصد مربوط به صنایع و مابقی مربوط به آب شرب است.

کمبود آب یا کمیابی آب؛ ایران با چه مشکلی درگیر است؟

رئیسی تشریح کرد: موضوعی که منجر به تنش آبی در حال حاضر در کشور شده بیشتر مربوط به کمبود آب است. باید کمبود را از کمیابی جدا کرد، کمیابی آب همواره در ایران وجود داشته، یعنی اصولاً ایران کشور کم‌آبی است. این بدان معناست که متوسط بارندگی ایران نسبت به متوسط بارندگی جهان بسیار پایین است. این موضوع صرفاً مربوط به ایران نیست و آب در برخی دیگر از کشورها مانند عربستان و اردن نیز کمیاب است.

رئیسی خاطرنشان کرد: ممکن است در کشوری که درگیر کمیابی است، کمبود آب وجود نداشته باشد و در کشور بدون کمیابی آب هم می‌توان مشکل کمبود آب داشت. مشکل اصلی آب در ایران مشکل کمبود آب است که به مدیریت منابع آبی برمی‌گردد. به عبارت دیگر، در استفاده از منابع مشترک مثل آب زیرزمینی، به قدری برداشت شده که میزان برداشت از میزان تغذیه طبیعی این منابع پیشی گرفته است.

او ادامه داد: سفره‌های آب زیرزمینی ایران بیش از میزان پر شدن مجدد، تخلیه شده‌اند. به طور تجمعی، ۱۶۰ میلیارد مترمکعب کسری آب در آب‌های زیرزمینی وجود دارد. وقتی این اتفاق می‌افتد و نمی‌توانند به درستی مدیریت کنند، طبیعی است که تنش آبی به وجود آید.

به گفته این کارشناس حوزه آب، تنش آبی ناشی از کمیابی آب نیست، بلکه ناشی از کمبود آب و مدیریت نادرست منابع است. ایران کشوری کم‌آب است. اما آیا هیچ کشوری کم‌آب نبوده است؟ چگونه مشکل خود را حل کردند؟ آنها با مدیریت مصرف این کار را انجام دادند. در سراسر جهان نیز این گونه مشکلات با بهبود مدیریت مصرف و مدیریت عرضه به طور همزمان برطرف می‌شوند.

سیستم توزیع آب در ایران ناکارآمد است

رئیسی در مورد نحوه مدیریت منابع آبی ایران گفت: گاهی ممکن است منابع آب وجود داشته باشد، اما به دلیل نبود دسترسی فیزیکی یا اقتصادی به آنها، از این منابع استفاده نشود. در مناطقی از ایران، منابع آبی وجود دارد، اما به دلیل نبود منابع مالی، دسترسی اقتصادی به آن وجود ندارد.

او اضافه کرد: اما در حال حاضر، به دلیل راندمان پایین در بخش کشاورزی، مدیریت منابع به‌درستی صورت نمی‌گیرد. در استان تهران، حدود 65 درصد آب در بخش کشاورزی استفاده می‌شود. اگر راندمان بخش کشاورزی تنها 10 درصد بهبود یابد، وضعیت آب شرب تهران را می‌توان بهبود بخشید. در واقع، بهبود راندمان یا بازچرخانی آب می‌تواند مشکلات آبی بسیاری از مناطق را حل کند.

رئیسی خاطرنشان کرد: مقدار هدررفت آب در خطوط انتقال آب تهران حدود 22 درصد است که 10 تا 11 درصد به هدر رفت فیزیکی مربوط می‌شود. علت این موضوع نیز فرسودگی شبکه است.

او بیان کرد: با احترام به وزیر نیرو، باید گفت مشکل تنش آبی به نحوه مدیریت منابع آب در کشور برمی‌گردد. نبود تناسب میان مدیریت منابع آب با کمیابی آب، این مسائل را به وجود آورده است. جمعیت مساله اصلی تنش آبی نیست. سهم آب شرب در ایران، هشت درصد از کل 100 میلیارد مکعب است.

این کارشناس حوزه آب اظهار کرد: راه‌های مختلفی برای بهبود این وضعیت وجود دارد. بازتخصیص، بازچرخانی و... از راهکارهای موجود است اما از همه‌ مهم‌تر، موضوع مدیریت مصرف است. مسئولان دائم به دنبال تامین و بخش عرضه آب هستند. اما تمرکز روی این مساله همان اتفاقی را سبب می‌شود که در تهران افتاده است؛ تمرکز خدمات و تصمیم‌گیری‌ها در تهران، افزایش جمعیت، نیاز به آب بیشتر و تامین آب بیشتر.

به گفته او، تهران، به عنوان "نخست‌شهر" کشور بر اساس تعاریف، به ماکروسفالی شهری مبتلا شده است. ماکروسفالی اصطلاحی پزشکی است که به معنای بزرگ شدن غیرطبیعی سر یا همان بزرگ‌سری است. تهران نمونه‌ای از ماکروسفالی شهری است. در این شهر، همه چیز بیش از حد بزرگ شده است؛ از خدمات و جمعیت گرفته تا سرمایه‌گذاری‌ها و وام‌ها.

رئیسی ادامه داد: این موضوع نشان‌دهنده تمرکز سرمایه و خدمات در این شهر است. پس نمی‌توان انتظار داشت که مردم به تهران نیایند. تهران، نخست‌شهر ایران است. به طور کلی، اگر جمعیت یک شهر بیش از دو برابر جمعیت دومین شهر کشور باشد، می‌توان گفت ماکروسفالی رخ داده و تهران نمونه بارز این پدیده است.

رئیسی علت اصلی مشکلات را این‌گونه عنوان کرد: علت اصلی تنش آبی در تهران به مدیریت نامناسب منابع و مصارف آب برمی‌گردد. با هر بار افزایش خدمات و عرضه آب، به رشد شهری دامن زده می‌شود و باقی خدمات هم سرازیر می‌شود. اما از یک نقطه به بعد دیگر نمی‌توان آب مورد نیاز شهر را تامین کرد. چراکه مصرف دائماً بالا رفته است.

نقش وزیر نیرو در این میان چیست؟

او در مورد نقش وزیر نیرو گفت: وزیر نیرو تنها مسئول مدیریت عرضه آب نیست، بلکه مسئول مدیریت عرضه و تقاضای آب است. اما در کشور ایران، بیشتر به مدیریت عرضه توجه می‌شود. در برابر این ادعا، این موضوع مطرح می‌شود که بخش بزرگی از مصرف آب مربوط به کشاورزی است که به وزارت نیرو مربوط نمی‌شود.

وی خاطرنشان کرد: این موضوع خود معضلی بزرگ است. مدیریت، تامین و توزیع آب تا سر زمین‌های کشاورزی بر عهده وزارت نیروست، اما بعد از آن به وزارت کشاورزی مرتبط است. ولی در مورد آب شهری، همه چیز به وزارت نیرو مرتبط می‌شود.

رئیسی در مورد آب بدون درآمد تصریح کرد: در سیستم توزیع آب شهری، بیش از ۳۰ درصد آب بدون درآمد است. که نیمی از این هدررفت، ناشی از نشت آب داخل شبکه‌های توزیع توزیع شهری است. نمی‌توان گفت علت این موضوع تنش آبی است. بلکه علت، ناکارآمدی در سیستم توزیع است. آبی که با زحمت از سد به تصفیه‌خانه منتقل و شیرین شده‌ است، به جای اینکه به مصارف تعیین‌شده اختصاص یابد، در لایه‌های خاک تهران پخش می‌شود.

به گفته او، در واقع بخشی از آب یعنی حدود 15 درصد از آن، اصولاً به مصرف‌کننده نمی‌رسد. یعنی اگر برای مصرف منطقه‌ای 100 میلیون مترمکعب آب نیاز باشد، باید 115 میلیون متر مکعب آب وارد سیستم شود که مطمئن باشند 100 میلیون مترمکعب به مصرف‌کننده می‌رسد. این اتلاف آب ناشی از مشکلات سیستم انتقال و توزیع است که هزینه اقتصادی بزرگی به کشور تحمیل می‌کند.

او در نهایت گفت: بحران آب در ایران تنها با مدیریت عرضه حل نمی‌شود. باید به مدیریت مصرف، کاهش هدررفت آب، بهبود راندمان در کشاورزی و بازچرخانی آب توجه کرد. همچنین، لازم است مشکلات تمرکزگرایی و ماکروسفالی شهری در تهران حل شود تا فشار بر منابع آبی کاهش یابد.

برای مطالعه بیشتر صفحه سوخت و انرژی را دنبال کنید.