اقتصاد چرخشی و جنگ مواد اولیه؛ آینده فولاد، سیمان و پتروشیمی چه می‌شود؟

به گزارش تجارت نیوز، صنایع سنگین جهان وارد مرحله‌ای شده‌اند که دیگر بحران فقط انرژی یا کربن نیست، بلکه کمبود و گرانی مواد اولیه به تهدیدی ساختاری تبدیل شده است. سنگ‌آهن، کلینکر، نفتا و گاز طبیعی دیگر منابع ارزان و در دسترس نیستند و رقابت جهانی بر سر آن‌ها شدت گرفته است. در این شرایط، مدل اقتصادی خطی که بر استخراج مداوم منابع تازه تکیه دارد، بیش از هر زمان دیگری شکننده شده است. اقتصاد چرخشی دقیقا در همین نقطه وارد بازی می‌شود؛ مدلی که به‌جای مصرف بیشتر، روی حفظ، بازچرخانی و ارزش‌افزایی مواد موجود تمرکز دارد. این تغییر پارادایم، آینده صنایع سنگین را از اساس بازتعریف می‌کند.

آغاز یک جنگ خاموش بر سر مواد اولیه

فولاد، سیمان و پتروشیمی روی‌هم‌رفته بیش از نیمی از انتشار صنعتی دی‌اکسیدکربن جهان را تولید می‌کنند و همین موضوع آن‌ها را در تیررس سیاست‌گذاران قرار داده است. مالیات کربن، مکانیسم‌های مرزی اتحادیه اروپا و استانداردهای سخت‌گیرانه محیط‌زیستی، هزینه تولید را به‌شدت بالا برده‌اند. هم‌زمان قیمت مواد اولیه و انرژی نیز نوسان‌های تاریخی را تجربه می‌کند و حاشیه سود این صنایع را می‌بلعد. در چنین فضایی، اقتصاد چرخشی دیگر یک انتخاب داوطلبانه نیست، بلکه ابزار مدیریت ریسک اقتصادی محسوب می‌شود. شرکتی که نتواند مصرف مواد و انرژی خود را کنترل کند، عملا از رقابت جهانی عقب می‌ماند.

اقتصاد چرخشی در صنعت؛ از شعار تا استراتژی بقا

فولاد تنها ماده صنعتی در جهان است که می‌تواند تقریبا بی‌نهایت بار بدون افت کیفیت بازیافت شود و همین ویژگی آن را به ستون فقرات اقتصاد چرخشی تبدیل کرده است. امروز حدود ۵۵ درصد فولاد خام جهان از قراضه تولید می‌شود و در کشورهایی مانند ترکیه، آلمان و کره‌جنوبی این سهم از ۷۰ درصد عبور کرده است. تولید فولاد از قراضه به‌طور متوسط ۶۰ تا ۷۵ درصد انرژی کمتر و حدود ۵۰ درصد انتشار کربن پایین‌تر نسبت به فولاد اولیه دارد. به همین دلیل، قراضه فولاد دیگر زباله نیست، بلکه به دارایی ژئو‌اقتصادی تبدیل شده و حتی محدودیت‌های صادراتی برای آن وضع شده است.

سیمان سال‌ها در صدر فهرست آلاینده‌ترین صنایع جهان قرار داشت و به‌تنهایی حدود ۸ درصد انتشار دی‌اکسیدکربن جهانی را تولید می‌کند. اما فشار کربنی و افزایش هزینه انرژی، این صنعت را ناچار به بازنگری کرده است. جایگزینی کلینکر با موادی مانند سرباره کوره بلند، خاکستر بادی و پسماندهای معدنی باعث شده در برخی کشورها سهم مواد ثانویه در سیمان به ۳۰ تا ۴۵ درصد برسد. این تغییر، هم هزینه تولید هر تن سیمان را کاهش داده و هم شدت انتشار کربن را به‌طور معنادار پایین آورده است. هم‌زمان، بازیافت بتن تخریب‌شده شهری به منبع جدید مواد اولیه تبدیل شده و معادله سنتی استخراج را به چالش کشیده است.

پتروشیمی بیش از هر صنعت دیگری به ژئوپولیتیک انرژی وابسته است و نوسان قیمت نفت و گاز، مستقیما سودآوری آن را تهدید می‌کند. اقتصاد چرخشی در این صنعت به‌معنای تغییر خوراک است؛ از نفت خام به پلاستیک‌های بازیافتی، ضایعات صنعتی و حتی زیست‌توده. فناوری‌های نوین بازیافت شیمیایی حالا امکان تبدیل ضایعات پلاستیکی به متانول، الفین‌ها و مواد پایه را فراهم کرده‌اند. برآوردها نشان می‌دهد این مسیر می‌تواند وابستگی به خوراک فسیلی را تا ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش دهد.

کاهش واردات؛ مزیت پنهان اقتصاد چرخشی

یکی از کمتر دیده‌شده‌ترین مزایای اقتصاد چرخشی، کاهش وابستگی به واردات مواد اولیه است. برای بسیاری از اقتصادها، واردات سنگ‌آهن، نفتا یا مواد شیمیایی پایه بخش بزرگی از کسری تجاری را شکل می‌دهد. با توسعه زنجیره‌های چرخشی، نیاز به این واردات کاهش می‌یابد و امنیت اقتصادی افزایش پیدا می‌کند. در اروپا برآورد شده که اجرای کامل سیاست‌های چرخشی می‌تواند واردات برخی مواد کلیدی را بیش از ۲۰ درصد کاهش دهد. این مزیت، اقتصاد چرخشی را به ابزار سیاست صنعتی تبدیل کرده است.

از طرفی اقتصاد چرخشی بدون فناوری پیشرفته عملا غیرممکن است و این موضوع در صنایع سنگین اهمیت دوچندان دارد. کوره‌های کارآمدتر، فناوری‌های جداسازی مواد، دیجیتالی‌سازی زنجیره تامین و هوش مصنوعی نقش کلیدی ایفا می‌کنند. شرکت‌هایی که زودتر در این حوزه‌ها سرمایه‌گذاری کرده‌اند، امروز هزینه تولید پایین‌تر و انعطاف‌پذیری بیشتری دارند. در مقابل، واحدهایی که فناوری قدیمی دارند، حتی با یارانه هم قادر به رقابت نیستند. آینده صنعتی، متعلق به ترکیب چرخش مواد و نوآوری فناورانه است.

تغییر نقشه رقابت جهانی

با گسترش اقتصاد چرخشی، نقشه رقابت جهانی صنایع سنگین در حال تغییر است. کشورهایی که به منابع طبیعی غنی تکیه داشتند، مزیت مطلق خود را از دست می‌دهند و در مقابل، کشورهایی با مدیریت هوشمند مواد و فناوری پیشرفته جلو می‌افتند. این تحول، نوعی جابه‌جایی قدرت صنعتی را رقم می‌زند که کمتر درباره آن صحبت شده است. جنگ آینده، جنگ استخراج نیست؛ جنگ بازیافت، بازچرخانی و طراحی هوشمند است. این تغییر، قواعد بازی را برای همه بازنویسی می‌کند.

شاید مهم‌ترین پیام اقتصاد چرخشی برای صنایع سنگین این باشد که تعلل، پرهزینه است. شرکت‌هایی که امروز به امید ادامه وضعیت موجود سرمایه‌گذاری را عقب می‌اندازند، فردا با دیوار مقررات، هزینه و رقابت برخورد خواهند کرد. تجربه بازارهای جهانی نشان می‌دهد که تطبیق دیرهنگام معمولا به خروج اجباری از بازار ختم می‌شود. اقتصاد چرخشی مسیر آسانی نیست، اما مسیر جایگزینی هم وجود ندارد. انتخاب روشن است: تغییر یا حذف.