تغییر قوانین بازی در قفقاز جنوبی / چگونه آمریکا معادلات قدرت در حیاط خلوت روسیه را تغییر داد؟

به گزارش تجارت نیوز، در تاریخ ۸ اوت، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان با میانجی‌گری دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، برای امضای توافق صلح مشترک دیدار کردند. اگرچه این سند به‌صورت یک پیمان صلح حقوقی الزام‌آور نیست، اما مهم‌ترین گام در جهت پایان دادن به بیش از سه دهه جنگ پراکنده در قفقاز جنوبی محسوب می‌شود. در نتیجه ماه‌ها تلاش دیپلماتیک آمریکا، که بخشی از آن توسط فرستاده استیو ویتکوف هدایت شد، ارمنستان و آذربایجان یک یادداشت تفاهم مشترک تحت حمایت آمریکا امضا کردند که تعهد آن‌ها به صلح را نشان می‌دهد.

این چارچوب بر اساس تفاهم اولیه‌ای که در مارس ۲۰۲۵ حاصل شده بود ساخته شده و مسیر عادی‌سازی کامل روابط را مشخص می‌کند و به اعلامیه آلماتی ۱۹۹۱ احترام می‌گذارد. این اقدام می‌تواند ژئوپلیتیک منطقه را بازتنظیم کرده و توازن قدرت را به‌طور قاطع از مسکو به واشینگتن منتقل و آمریکا را در موقعیتی بی‌سابقه در قفقاز جنوبی قرار دهد.

تاریخچه مختصر مناقشه قره‌باغ

ریشه‌های مناقشه قره‌باغ کوهستانی به اواخر دهه ۱۹۸۰ بازمی‌گردد، زمانی که تنش‌ها بین ارمنیان و آذربایجانی‌ها بر سر آینده منطقه خودمختار قره‌باغ کوهستانی شدت گرفت. این منطقه رسما به‌عنوان بخشی از جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شناخته می‌شد، اما اکثریت جمعیت آن (حدود ۹۰ درصد) ارمنی بودند. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اختلافات بر سر قره‌باغ به سرعت به یک جنگ تمام‌عیار تبدیل شد. ارمنستان کنترل منطقه را به‌دست گرفت و مناطق اطراف آذربایجان را نیز اشغال کرد. روسیه در سال ۱۹۹۴ میانجی‌گری کرد و آتش‌بس برقرار شد، اما نیروهای ارمنی همچنان کنترل منطقه را داشتند و وضعیت حقوقی آن حل‌نشده باقی ماند و در دو دهه بعدی درگیری‌های مرزی پراکنده ادامه یافت.

تغییر تعیین‌کننده‌ای در سپتامبر ۲۰۲۰ رخ داد، زمانی که مبارزات گسترده‌ای دوباره آغاز شد. آذربایجان، با حمایت گسترده ترکیه، بخش بزرگی از منطقه را بازپس گرفت. بار دیگر روسیه آتش‌بس برقرار کرد و نیروهای ارمنی را مجبور به ترک مناطق اشغالی کرد و حدود ۲ هزار صلح‌بان روسی را برای نظارت بر عقب‌نشینی نیروهای جدایی‌طلب و حفاظت از «راه لچین»، تنها جاده ارتباطی ارمنستان با قره‌باغ، مستقر کرد.

با این حال، این راه به‌سرعت به مرکز اختلافات جدید تبدیل شد. در واقع، رویکرد بی‌تفاوتی صلح‌بانان روسی که برای تضمین عبور آزاد مستقر شده بودند، عملا راه را تحت کنترل دوفاکتو آذربایجان قرار داد. این مسیر بارها توسط باکو مسدود شد، دسترسی به منابع حیاتی را متوقف و کمبود شدید برای جمعیت ارمنی قره‌باغ ایجاد کرد. در سپتامبر ۲۰۲۳، آذربایجان عملیاتی سریع نظامی را به بهانه خلع سلاح گروه‌های طرفدار ارمنی آغاز کرد. ظرف ۲۴ ساعت، مقامات محلی ارمنی تسلیم شدند. این توافق شامل خلع سلاح نیروهای جدایی‌طلب و بازگشت آن‌ها به آذربایجان بود. این حمله منجر به بحران انسانی و سپس مهاجرت گسترده شد، به‌طوری که بیش از ۱۲۰ هزار ارمنی قومی به ارمنستان پناه بردند.

مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی

مهم‌ترین نکته مطرح‌شده در نشست سه‌جانبه فوق، مربوط به «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی (TRIPP)» است. این پروژه شامل ایجاد یک کریدور به طول تقریبی ۴۰ کیلومتر است که از جنوب ارمنستان عبور می‌کند و سرزمین اصلی آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل می‌کند. ارمنستان همچنان حاکمیت خود را حفظ خواهد کرد، اما ایالات متحده با تکیه بر قرارداد اجاره ۹۹ ساله، حقوق انحصاری توسعه را در اختیار خواهد داشت. مسیر موسوم به ترامپ قرار است شامل سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در زیرساخت‌ها، از جمله راه‌آهن، خطوط لوله و فیبر نوری باشد.

برای ارمنستان، این توافق سرمایه‌گذاری آمریکا در مقیاس بی‌سابقه‌ای را به ارمغان می‌آورد و گذرگاه تحت کنترل غرب، و بنابراین امن‌تر، از خاک آن‌ها را تضمین می‌کند. همان‌طور که پاشینیان مدعی است، مسیر TRIPP یک مولفه جدید در امنیت ارمنستان خواهد بود و موج تازه‌ای از سرمایه‌گذاری‌های خارجی را به کشور می‌آورد.

برای آذربایجان، این مسیر دسترسی مستقیم به نخجوان و ترکیه را بدون وابستگی به ترانزیت ایران یا روسیه فراهم می‌کند.این کریدور صرفا یک پروژه اقتصادی نیست؛ بلکه موقعیت و مدیریت آن، واشینگتن را به یک پایگاه لجستیکی جدید در منطقه‌ای استراتژیک و حساس تبدیل می‌کند. پس از فعال شدن، این گذرگاه تجسم ملموسی از نفوذ آمریکا در منطقه‌ای خواهد بود که روسیه تلاش کرده واشنگتن را از آن دور نگه دارد.

نقش جدید آمریکا در قفقاز جنوبی؟

اتفاقات ۸ اوت در کاخ سفید نشان‌دهنده تغییر واضحی در سیاست آمریکا نسبت به قفقاز جنوبی است. نشست سه‌جانبه بین ترامپ و رهبران آذربایجان و ارمنستان، تعهدات بلندمدت و مهم‌تر از آن، مشارکت فعال آمریکا در منطقه را به همراه داشت. همراه با اعلامیه صلح مشترک، ترامپ یادداشت‌های تفاهم جداگانه‌ای با رهبران دو کشور امضا کرد. ایالات متحده متعهد شد منشور شراکت استراتژیک امضا شده در ژانویه ۲۰۲۵ را تعمیق بخشد.

این چارچوب در ابتدا شامل اصلاحات دموکراتیک، توسعه اقتصادی، همکاری امنیتی و روابط فرهنگی با ارمنستان بود. در اجلاس کاخ سفید، دامنه آن گسترش یافت تا پروژه‌های مشترک مشخصی در زمینه زیرساخت‌ها، انرژی، هوش مصنوعی و نیمه‌هادی‌ها را شامل شود.

در ارتباط با آذربایجان، ترامپ اعلام کرد که بخش ۹۰۷ قانون حمایت از آزادی که از سال ۱۹۹۲ مانع هرگونه کمک مستقیم آمریکا به دولت آذربایجان شده بود و آن را به دلیل محاصره ارمنستان در جنگ اول قره‌باغ محکوم می‌کرد، لغو خواهد شد. این بخش از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۳ به‌صورت سالانه تعلیق می‌شد، اما در سال ۲۰۲۳، بایدن تصمیم گرفت آن را اجرا کند. تصمیم ترامپ برای لغو آن اکنون راه را برای فروش تسلیحات و برنامه‌های آموزش مشترک با باکو هموار کرده و نقش آمریکا در منطقه را تثبیت می‌کند. همچنین، مذاکرات برای ایجاد یک منشور شراکت به منظور تعمیق همکاری در حوزه‌هایی مانند انرژی، امنیت و هوش مصنوعی آغاز شده است. قابل توجه است که توافق سه‌جانبه، گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE)، که دهه‌ها سکوی اصلی میانجیگری تحت حمایت روسیه بود، را به حاشیه می‌راند.

شکست راهبردی برای روسیه

توافقی که با میانجیگری آمریکا حاصل شده، یک عقب‌نشینی ژئوپلیتیکی برای مسکو به شمار می‌رود. دهه‌ها قفقاز جنوبی به‌طور جدی در حوزه نفوذ روسیه جای داشت و کنترل این منطقه بخشی از استراتژی کرملین پس از سال ۱۹۹۱ برای حفظ سلطه از طریق وابستگی‌های امنیتی و مسیرهای انرژی بود. اما این تسلط سال‌هاست که در حال فرسایش است. برای نمونه، ارمنستان که مدت‌ها به‌عنوان یکی از متحدان مطمئن مسکو تلقی می‌شد، به‌طور قاطع از کرملین فاصله گرفته است. تعلیق عضویت در سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) در اوایل سال ۲۰۲۴، اعتراض مستقیمی به ناکامی روسیه در مداخله در مقابل چندین عملیات آذربایجان در قره‌باغ و خاک ارمنستان بود. با این اقدام، پاشینیان چارچوب نهادی را که امنیت ایروان را به چتر نظامی روسیه پیوند می‌داد، از هم گسست.

فرسایش نفوذ روسیه با فروپاشی ماموریت صلح‌بانی آن در قره‌باغ تشدید شد؛ ماموریتی که در سپتامبر ۲۰۲۳ به‌طور فاجعه‌باری ناکام ماند، زمانی که آذربایجان حمله سریع خود را آغاز کرد و مقامات طرفدار ارمنی قره‌باغ را مجبور به تسلیم و پذیرش بازگشت به آذربایجان نمود، در حالی که صلح‌بانان روسی هنوز در منطقه حضور داشتند. این رخداد اعتبار مسکو را در هر دو طرف تضعیف کرد. در ارمنستان، موج گسترده‌ای از اعتراضات شکل گرفت و نخست‌وزیر پاشینیان روسیه را به عدم ایفای نقش ضامن آتش‌بس متهم کرد. در آذربایجان نیز نارضایتی از این که صلح‌بانان روسی نتوانسته‌اند خروج نیروهای تحت حمایت ارمنی را تضمین کنند و مانع درگیری‌های مرزی شوند، افزایش یافت. تا ژوئن ۲۰۲۴، نیروهای روسیه منطقه را ترک کردند، بیش از یک سال زودتر از موعد مقرر اولیه در نوامبر ۲۰۲۵. این نیروهای صلح‌بانی با امید به توقف درگیری و ایجاد اهرم نفوذ روسیه بر هر دو کشور، و حفظ حضور نظامی استراتژیک در منطقه، اعزام شده بودند. ناکامی در حل مناقشه قره‌باغ و انتقاد روزافزون ایروان و باکو از کرملین، اکنون منجر به ایجاد خلا قدرت شده که واشینگتن به‌طور آشکار درصدد پر کردن آن است.