خاورمیانه تشنه است! / وقتی تغییر اقلیم ستون‌های امنیت آبی در منطقه منا را فرو می‌ریزد!

به گزارش تجارت نیوز، منطقه منا، که پیش‌ از این با بی‌ثباتی و منازعات دست‌وپنجه نرم می‌کرد، اکنون درگیر چالش‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی است؛ چالش‌هایی که مهم‌ترین جلوه‌‌اش، خشکسالی شدید و فراگیر است. در این میان نمونه‌ای نگران‌کننده، افت بی‌سابقه ذخایر آب تهران به پایین‌ترین سطح در یک قرن اخیر است؛ رخدادی که منجر به قطعی آب، اختلال در خدمات و تعطیلی صنایع و کسب‌وکارها شده است. شرایط ایران نشان می‌دهد که چگونه چالش‌های مرتبط با تغییر اقلیم با مدیریت ناکارآمد منابع حیاتی مانند آب گره خورده‌اند.

این در حالی است که کل منطقه، علی‌رغم آن‌که یکی از کم‌آب‌ترین مناطق جهان محسوب می‌شود، همچنان در اجرای سیاست‌های کارآمد مقابله و سازگاری با بحران اقلیمی و همچنین ارتقای همکاری منطقه‌ای، ناتوان مانده است. در برخی موارد، خشکسالی تنها نتیجه سهل‌انگاری یا ضعف برنامه‌ریزی نیست، بلکه به‌طور عامدانه به‌عنوان ابزاری جنگی استفاده می‌شود. نمونه بارز آن، سیاست‌های جنگی اسرائیل در نابودی زیرساخت‌های آبی غزه است که بحران انسانی موجود را تشدید کرده است.

زنگ خطر برای «منا» به صدا درآمد!

به باور گروهی از ناظران، افزایش دما و کاهش بارندگی موجب افزایش تقاضای انرژی و آب شده و تنش‌ها را در سطوح داخلی و منطقه‌ای افزایش داده است. در جنوب عراق، کمبود آب زمینه را برای نابودی معیشت جوامع روستایی متکی به کشاورزی و دامداری فراهم کرده و روند مهاجرت به شهرها را سرعت بخشیده است. در شمال سوریه نیز، که درگیر یک گذار سیاسی و اجتماعی پساجنگ است، شدیدترین خشکسالی چند دهه اخیر، کشاورزی را فلج و امنیت غذایی را به‌شدت تهدید کرده است.

کشورهای شمال آفریقا نیز از این روند بی‌نصیب نمانده‌اند. مراکش طی هفت سال گذشته با خشکسالی ممتد روبه‌رو بوده که موجب کاهش شدید تولیدات کشاورزی و دام و فشار مضاعف بر امنیت غذایی شده است. در همین حال، تنش‌ها میان کشورهایی که حوزه‌های آبی مشترک دارند رو به افزایش است. عراق همچنان از کاهش جریان آب ورودی از سدهای بالادستی ترکیه در رودخانه‌های دجله و فرات رنج می‌برد.

در سوی دیگر، کشورهای حوزه خلیج فارس همچنان متکی به آب‌شیرین‌کن‌ها هستند، در حالی که منابع طبیعی آب شیرین آن‌ها سال‌هاست در حال کاهش است. اما مصرف بالای انرژی این تأسیسات و خطر آلودگی آب دریا، پایداری این راه‌حل را زیر سؤال می‌برد.

مجموعه این بحران‌ها زنگ خطر را در سراسر منطقه به صدا درآورده‌اند: زمان برای مقابله با چالش‌های اقلیمی در حال از دست رفتن است. حال پرسش اصلی این است: کشورهای منطقه منا چگونه با این بحران مقابله خواهند کرد؟

پایان امنیت آبی در خاورمیانه؟

محمد محمود، رئیس بخش سیاست‌های اقلیمی و آبی فعال در دانشگاه سازمان ملل متحد بر این باور است که کاهش کمک‌های توسعه‌ای، توان‌بخش WASH (آب، بهداشت، نظافت) را برای پاسخ به نیازهای اولیه آب آشامیدنی جوامع آسیب‌پذیر، به‌ویژه پناه‌جویان و روستاهای فقیر در سوریه، به‌شدت کاهش داده است. زیرساخت‌های فرسوده، منابع محدود آب شیرین و افزایش تقاضا، منطقه را در معرض بحران مداوم آب قرار داده‌اند. درگیری‌های جاری و گذشته در سوریه و غزه نیز سیستم‌های حیاتی آبی را تخریب کرده‌اند. با کاهش کمک‌ها، ارائه خدمات آب سالم، بهداشت و بهداشت فردی نیز کاهش و خطرات بهداشتی و امنیتی برای این گروه‌ها افزایش می‌یابد. این کاهش بودجه می‌تواند دستاوردهای شکننده گذشته را از بین برده و ناپایداری منطقه را تشدید کند.

اسامه السایغ، عضو موسسه بیکرو فعال در دانشگاه رایس ضمن تایید گزاره‌های فوق بر این باور است که امروز تهدید فوری ناشی از بمباران نیروگاه بوشهر از بین رفته، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس (GCC) باید همکاری منطقه‌ای در حوزه آب را احیا کنند. پروژه اتصال آبی کشورهای شورای همکاری که در سال ۲۰۰۰ پیشنهاد شد، مبنایی برای این همکاری است.

هرچند پروژه‌هایی مانند احداث آب‌شیرین‌کن‌های مشترک در عمان و عربستان به دلایل مالی و اجرایی متوقف ماند. اما اکنون با تشدید بحران، احیای آن از طریق تشکیل یک نهاد مشترک آبی می‌تواند موجب توزیع ریسک، افزایش تاب‌آوری و ثبات منطقه‌ای شود.

از خاورمیانه تا شمال آفریقا، وقتی بازیگران خلع سلاح می‌شوند!

زینب شوکر، استادیار دانشگاه ایالتی سام هوستون بر این باور است که عراق با سرعتی هفت برابر میانگین جهانی با افزایش دما و خشکسالی‌های شدید روبه‌روست. این بحران معیشت هزاران خانوار روستایی را تهدید کرده است. با وجود راه‌اندازی پروژه‌ای با بودجه ۳۹ میلیون دلاری از سوی صندوق اقلیم سبز (GCF) در استان‌های کربلا، نجف و مثنی، این اقدامات در برابر بزرگی بحران بسیار ناکافی است. صنایع نفتی عراق، که نیاز زیادی به مصرف آب دارند، منابع آبی را از کشاورزان محلی می‌گیرند و به دلیل فساد ساختاری و وابستگی شدید به نفت، با این روند مخالفت نمی‌شود.

آلدو لیگا، پژوهشگر به جای عراق به شرایط مراکش اشاره دارد و در این باره با انتشار یادداشتی در موسسه مطالعات ایتالیا مدعی است که این بازیگر با بدترین خشکسالی دهه‌های اخیر مواجه شده؛ رخدادی که بخش کشاورزی (۱۲ درصد تولید ناخالص داخلی) و امنیت غذایی را هدف قرار داده است. دولت پروژه‌های متعددی را راه‌اندازی کرده: از توسعه زیرساخت‌های آبی و احداث بزرگ‌ترین آب‌شیرین‌کن آفریقا در کازابلانکا، تا اجرای مسیرهای آبی برای انتقال مازاد آب از مخازن پر به مناطق خشک. با این حال، چالش‌های بلندمدتی نظیر بیکاری ناشی از کاهش تولید و لزوم بازنگری در مدل کشاورزی صادرات‌محور کشور، همچنان باقی است.

اما در الجزایر شرایط به گونه دیگری است، آتش‌سوزی‌های گسترده در منطقه کابیل در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، ارتش و شهروندان را به شدت درگیر کرد. دهه‌ها ناآرامی مانع توسعه زیرساخت‌های جنگلی شده بود. اما در سال‌های اخیر دولت اقداماتی جدی انجام داده است: از پاکسازی جنگل‌ها، احداث جاده‌های دسترسی، و تجهیز به هواپیماهای آب‌پاش گرفته تا ایجاد پایگاه‌های واکنش سریع و تجهیز آتش‌نشانی‌های سیار در سراسر کشور. این تحولات در مقایسه با وضعیت یک دهه پیش، پیشرفت چشمگیری محسوب می‌شود.

بحران چند لایه در عراق و شام

سرین کاراجرجیان، مدیر برنامه سیاست‌های زیست‌محیطی، ابتکار اصلاحات عربی به شرایط حاکم بر شام اشاره دارد و مدعی است، در سوریه، جنگ باعث تخریب گسترده زیرساخت‌های آبی، آلودگی منابع و فروپاشی نهادهای مدیریت آب شده است. تغییرات اقلیمی با تشدید دما و خشکسالی، این بحران را چند برابر کرده است. بحران آب بر سلامت عمومی، تولید غذا و مهاجرت داخلی اثر گذاشته است. از همین رو به باور این کارشناس بازسازی سوریه نیازمند فراتر رفتن از راه‌حل‌های فنی و تمرکز بر بازآفرینی نهادهای جامع، دیپلماسی بین‌مرزی مبتنی بر حقوق بین‌الملل، و محافظت از زیرساخت‌های غیرنظامی است.

در این میان عراق شرایط متفاوت‌تری دارد. در ۴۰ سال گذشته، جریان آب دجله و فرات در عراق بین ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش یافته است. سدسازی‌های بالادستی در ترکیه، ایران و سوریه، ناکارآمدی در آبیاری و تغییرات اقلیمی، از عوامل اصلی این بحران هستند. توافق آبی سال ۲۰۲۴ میان عراق و ترکیه گامی مثبت است، اما بدون اجرای قوی، کفایت نخواهد داشت. تقویت این توافق با تشکیل کمیسیون دائمی، نظارت طرف سوم، و مشارکت سوریه در مذاکرات گسترده‌تر ضروری است. هم‌زمان، عراق باید سیستم‌های آبیاری خود را مدرن و سیاست‌های اقلیمی مقاوم‌تری اتخاذ کند.