به گزارش تجارت نیوز، این گزارش سومین بخش از روایت تاریخ سکه‌های ایران است؛ در بخش نخست داستان ضرب سکه در ایران که پیشتر با عنوان «از دریک هخامنشی تا دینار ساسانی؛ درخشش اقتدار یک امپراتوری کهن» منتشر شد، مسیر زرین سکه از هخامنشیان تا ساسانیان بررسی شد و سپس داستان به جایی رسید که خلافت اسلامی پا به میدان گذاشت.
در بخش دوم داستان ضرب سکه در ایران نیز که پیشتر با عنوان «از دینار عباسی تا تومان قاجاری؛ آینه تحولات سیاسی و اقتصادی» منتشر شد، مسیر زرین سکه از ورود اسلام به ایران تا سلسله قاجار بررسی شد. اکنون داستان از جایی ادامه می‌یابد که دوره قاجار تمام شده و دستگاه‌های ضرب مدرن سکه وارد ایران شده است.
در پایان دوره قاجار وقتی ضرب دستی و چکش‌زنی سکه‌ها کنار گذاشته شد و دستگاه‌های مدرن اروپایی در ضرابخانه تهران به کار افتادند، طلا هم داستان تازه‌ای آغاز کرد. در دوره پهلوی ضرب سکه با دستگاه‌های مدرن ظاهر آراسته‌تری پیدا کرد. بعد از سلسله قاجار سکه دیگر فقط نشانی از شکوه سلطنت نبود؛ بلکه آرام‌آرام به خانه‌ها راه یافت، به مهریه دختران، به پس‌انداز پدران و به شاخصی برای اعتماد یا بی‌اعتمادی به پول ملی تبدیل شد.
شروع ضرب سکه‌های مدرن
در دوره پهلوی ایران از ضرب دستی و سنتی سکه فاصله گرفت و با ورود ماشین‌های اروپایی، پول فلزی خود را رنگ و بوی مدرن داد. اگر تا پیش از آن، سکه‌ها بیشتر با چکش و قالب‌های سنتی در ضرابخانه‌ها ساخته می‌شدند، در دهه‌های آغازین قرن بیستم میلادی (اواخر قاجار و آغاز پهلوی اول) پرس‌های مکانیکی وارد ایران شدند و استانداردهای جهانی در وزن و عیار به سکه‌های داخلی راه یافتند. همین تغییر، دروازه‌ای شد برای آنکه سکه به‌عنوان نماد ملی و ابزار ذخیره ارزش خانوادگی تبدیل شود.
رضاخان با تاسیس بانک ملی و تمرکز ضرابخانه در تهران (۱۳۰۷ خورشیدی)، سکه طلا را به زبان رسمی دولت تبدیل کرد و «پهلوی» به عنوان یک واحد پولی، عرضه شد. در این سکه تصویر رضاخان، شیر و خورشید روی سکه‌ها درج شده بود.
اما این سکه‌ها دیگر در خزانه دولت نماندند، بلکه مردم هم که دیگر انواع مصنوعات طلا را به چشم پس‌اندازی مطمئن نگاه می‌کردند، سکه را در زمره ابزاری مطمئن برای حفظ ارزش دارایی در برابر نوسانات ریال قرار دادند.
ورود سکه به عقدنامه‌ها
در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی، نقش سکه‌های طلا در جامعه پررنگ‌تر شد. در نیمه دوم قرن بیستم، کمتر ازدواجی در ایران یافت می‌شد که بدون مهریه‌ای از سکه پهلوی سر بگیرد. در اعیاد و مناسبت‌ها، طلا هدیه‌ای ماندگار شد. به این ترتیب، سکه پهلوی بیش از آنکه در جیب بازرگانان بزرگ بچرخد، در صندوقچه خانه‌های ایرانی جا گرفت.
در دوران پهلوی، علاوه بر سکه‌های رایج، مجموعه‌ای از سکه‌های یادبود و مناسبتی نیز ضرب شد که بیشتر کارکرد نمادین و تشریفاتی داشتند. نمونه شاخص آن‌ها سکه‌های تاج‌گذاری بود که ابتدا در سال ۱۳۰۵ همزمان با شروع حکومت رضاخان و سپس در سال ۱۳۴۶ برای شروع حکومت پهلوی دوم ضرب شد، که در وزن‌های مختلف از نیم تا پنج پهلوی تولید شدند.
همچنین در سال ۱۳۵۰ و به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ ساله، سکه‌های طلا و نقره‌ای با طراحی ویژه روانه بازار شدند. این سکه‌ها خلاف پهلوی‌های رایج که به مهریه و پس‌انداز خانوادگی راه پیدا کردند، بیشتر در دسترس مجموعه‌داران بودند.
«بهار آزادی»؛ طلا برای همه
انقلاب اسلامی در سال 1357 آغاز تغییرات جدیدی در طراحی سکه‌های طلا بود. تصویر پهلوی از روی سکه‌ها حذف شد و بانک مرکزی در سال ۱۳۵۸ سکه‌ای تازه با نام بهار آزادی ضرب کرد. این سکه که ابتدا با طرحی ساده و سپس با چهره امام خمینی (ره) روی صحنه آمد، خیلی زود به نماد اقتصادی جدید تبدیل شد.
تفاوت اساسی با دوره‌های پیشین این بود که سکه دیگر صرفا نشانی از حکومت نبود و در میان جامعه رواج بیشتری یافت؛ هر خانواده ایرانی آن را خرید و فروش می‌کرد و نسبت به دوره گذشته بیشتر در تعیین مهریه‌ها نقش داشت. همچنین بازار طلا هر روز قیمتش را به عنوان دماسنج تورم و ارزش پول ملی دنبال می‌کرد.
سکه‌های طلا به‌تدریج ساختار متنوع‌تری هم پیدا کرد. امروز خانواده‌ای از سکه‌های طلا، شامل سکه بهار آزادی، سکه امامی، نیم‌سکه، ربع سکه، سکه گرمی و سکه‌های پارسیان در وزن‌های مختلف، در بازار ایران رواج دارند و دادوستد می‌شوند. این تنوع به مردم امکان می‌دهد تا با سرمایه‌های متفاوت وارد بازار طلا شوند.
باید گفت سکه امامی با وزن حدود ۸٫۱۳۵ گرم و عیار ۹۰۰ همچنان استاندارد اصلی در بازار سکه به شمار می‌رود و نیم و ربع سکه به‌ترتیب با وزن‌های نصف و یک‌چهارم سکه امامی، ضرب می‌شوند.
تداوم ضرب سکه‌های یادبود
گفتنی است پس از انقلاب اسلامی، اگر چه محور اصلی سیاست پولی بر سکه‌های بهار آزادی متمرکز شد، اما سنت ضرب سکه‌ها و مدال‌های یادبود نیز ادامه یافت. تفاوت اصلی با عصر پهلوی در این بود که این یادبودها کمتر جنبه نمایشی و پرزرق‌وبرق داشتند و بیشتر در چارچوب نهادی و رسمی بانک مرکزی تعریف شدند.
برای نمونه، در سال ۱۳۵۹ نخستین سکه‌های یادبود به مناسبت سالگرد انقلاب اسلامی ضرب شدند. همچنین در سال‌های ابتدایی پس از انقلاب، نخستین سکه‌ها و مدال‌های یادبود به مناسبت سالگرد انقلاب اسلامی ضرب شدند.
در سال‌های بعد نیز مدال‌هایی با جنس طلا و نقره به مناسبت‌هایی چون بیست‌وپنجمین سالگرد انقلاب یا پنجاهمین سالگرد تاسیس بانک مرکزی ضرب شد. در کنار آن، سکه بهار آزادی که از همان ابتدای انقلاب به‌عنوان سکه طلای قانونی جمهوری اسلامی ایران معرفی شده بود گاهی در تیراژ یا طراحی خاص ضرب شد و بُعد یادبودی پیدا کرد. بنابراین، طلا در این دوره نیز همچنان همان نقش دوگانه تاریخی خود را ایفا کرد و هم پشتوانه‌ای اقتصادی و هم ابزاری برای روایت قدرت و هویت باقی ماند.
سکه طلا؛ هویتی فراتر از فلز
مسیر سکه در یک قرن اخیر نشان می‌دهد که طلا در ایران همیشه هویتی فراتر از فلز داشته است. سکه طلا گاه در خدمت مشروعیت سلطنت بوده و گاه به ایدئولوژی و ملی‌گرایی خدمت اشاره داشته است. پس از انقلاب نیز سکه ابزاری مردمی برای حفظ ارزش دارایی، تعیین مهریه و سنجش تورم شد. بنابراین اگر در گذشته شاهان با سکه زرین مشروعیت می‌ساختند، امروز مردم با همان سکه‌ها آینده خود را بیمه می‌کنند.
سکه‌های ایران، همچون آینه‌ای زرین، چهره هر عصر را بازتاب داده‌اند؛ شاهان و نمادها، دین و ایمان، مردم و معاش. اکنون این آینه در دست مردم است؛ در مهریه‌ها، پس‌اندازها و سرمایه‌گذاری‌ها. پایان این روایت، در حقیقت آغاز داستانی تازه است؛ داستانی که هر روز با تغییر قیمت سکه نوشته می‌شود.
با پایان روایت سکه‌های ایران، پرونده سکه‌های طلا در سرزمین مادری بسته شد؛ اما سفر تجارت‌نیوز به خاورمیانه ادامه خواهد داشت و در بخش بعدی به سراغ ترکیه خواهد رفت؛ جایی که لیر و سکه‌های طلا، تاریخ و اقتصاد مدرن این همسایه مهم را روایت می‌کنند.
گزارش‌های بیشتر را در صفحه طلا و ارز بخوانید.
