به گزارش تجارت نیوز، ایران در سال 1403، کاهش بارندگی را در مقایسه با میانگین بلندمدت تجربه کرد؛ به گونه‌ای که در بعضی از ماه‌های سال، 30 استان از 31 استان کشور، درگیر این شرایط بودند و تنها مازندران شرایط متفاوتی داشت. در مقاطع محدودی نیز نام استان‌های دیگری از جمله خراسان جنوبی، در کنار مازندران قرار می‌گرفت.
در چنین شرایطی، برخی مناطق کشور با تنش آبی مواجه شدند و دسترسی اهالی آنها به آب قابل مصرف، محدود شد؛ به ویژه که مخازن تعدادی از سدهای کشور نیز ورودی چندانی نداشت. ظرفیت پر شده برخی از سدها، به زیر 20 و حتی 10 درصد هم رسید.
وضعیت به گونه‌ای بود که مقامات رسمی اعلام کردند کاهش بارندگی به استان‌های معمولا پرآبی مانند چهارمحال و بختیاری رسیده است؛ اما مساله فراتر از این بود. تقریبا کل کشور با محدودیت بارش‌ها مواجه شد. کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، خوزستان اصفهان، سیستان و بلوچستان و بوشهر، از جمله استان‌هایی بودند که هشدارهای زیادی درباره آنها در رسانه‌ها منتشر شد. البته نام برخی دیگر از استان‌ها را نیز می‌توان در این فهرست قرار داد.
تعدادی از مقامات دولتی، هشدار دادهاند که وضعیت کاهش بارندگی و بحران آب، در سال 1404 نیز ادامه می‌یابد. احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز، درباره چشم‌انداز بارش‌ها توضیح داده است که امکان پیش‌بینی دقیق برای یک سال وجود ندارد اما تغییر اقلیم از احتمال وقوع سال‌های پربارش کاسته است.
به گفته او، بر اساس روندهای گذشته و حال، می‌توان تداوم دو وضعیت را محتمل دانست؛ کاهش بارندگی و افزایش دمای هوا و هر دو این عوامل، سطح دسترسی به آب را کاهش می‌دهند.
متن کامل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
استان های مختلف درگیر درجاتی از خشکسالی هستند
*آمارها نشان می‌دهد که در سال 1403، میزان بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت کاهش یافت. این موضوع حتی گریبان استان‌هایی را که به طور معمول پربارش بوده‌اند، گرفت. آیا این وضعیت را باید روندی ادامه‌دار در سال 1404 دانست یا شرایط، موقت بود؟
به طور کلی، تغییر اقلیم را نمی‌توان در بازه‌های کوتاه‌مدت سنجید؛ این موضوه فرایندی تدریجی و چند ساله محسوب می‌شود. شواهد در این مورد نشان می‌دهند که از یک سو، میانگین بارندگی در مناطق خشک دنیا از جمله ایران، در دهه‌های اخیر به تدریج کاهش یافته و از آن سو، متوسط دما افزایشی بوده است؛ حالا این نکته را هم در نظر بگیرید که ایران به صورت طبیعی کشور کم‌بارشی بوده. بنابراین تغییر اقلیم به افزایش سال‌هایی منجر شده است که کشور ما به طور نسبی با خشکسالی مواجه می‌شود. این موضوع مختص یک منطقه نیست و به درجات مختلفی در بسیاری از استان‌ها دیده می‌شود؛ از جمله آنهایی که به طور معمول پربارش بوده‌اند.
خشکسالی و افزایش دما، سطح دسترسی به آب را کاهش داده است
به نظر می‌رسد انتشار اخبار هشدارآمیز در مورد بروز چالش یا تنش آبی در استان‌های مختلف، در سال‌های اخیر به ویژه 1403، افزایش یافته است. این مساله را تا چه حد می‌توان با موضوع تغییر اقلیم مرتبط دانست؟
هر دو موضوعی که به آن اشاره شد، یعنی کاهش بارندگی و افزایش دما، اثر مخربی بر میزان یا سطح دسترسی به آب دارند. افزایش دما، به تبخیر بیشتر منابع آبی منجر می‌شود و کاهش بارندگی از حجم منابع می‌کاهد؛ به گونه‌ای که ذخایر کمتری پشت سدها جمع شده و رودخانه‌ها نیز کم‌آب می‌شوند. از سوی دیگر، بارش برف هم بر اثر افزایش دما روند نزولی پیدا می‌کند؛ در نتیجه ذخیره و مساحت پوشش برفی کشور در فصل زمستان کاهش می‌یابد. این موضوع نیز بر تداوم جریان رودخانه‌ها اثر منفی می‌گذارد؛ به گونه‌ای که به تدریج در فصل‌های گرم سال، رودخانه‌های دائمی به فصلی تبدیل شده و رودخانه‌های فصلی، یا به طور کلی، خشک می‌شوند یا آب آنها زودتر از موعد به پایان می‌رسد. این فرایند، از عواقب تغییر اقلیم محسوب می‌شود.
تغییر اقلیم از احتمال وقوع سال‌های پربارش کاسته است
البته حجم بارش‌ها در ایران، نوساناتی را نیز تجربه کرده است؛ به گونه‌ای که بعضی سال‌های اخیر پربارش و بعضی کم‌بارش بوده‌اند. هنوز هم این امکان وجود دارد که بعضی سال‌ها حجم بارندگی بیشتر شود اما به تدریج در سال‌های اخیر، از احتمال این موضوع کاسته شده است. به گونه‌ای که حدود چهار یا پنج دهه پیش، شرایط کشور به گونه‌ای بود که در ازای هر دو سالی که بارندگی کاهش می‌یافت، حجم بارش‌ها برای یک یا دو سال خوب بود. اما وضعیت حالا متفاوت است. برای مثال، ایران در سال آبی 98-97 بارندگی خوبی را تجربه کرد. سالی آبی پس از آن نیز، به طور نسبی وضعیت خوبی داشت. اما کشور از آن زمان تا کنون که به حدود 5 سال مداوم رسیده، با کاهش بارندگی و خشکسالی مواجه شده است.
خشکسالی مختص ایران نیست؛ منطقه درگیر آن شده است
فراموش هم نکنید که این وضعیت مختص ایران نیست و همه مناطق خشک و کم‌بارش دنیا، از جمله خاورمیانه درگیر چالش کاهش بارندگی هستند. برخی کشورهای مجاور ایران در سال گذشته میلادی، گزارش‌هایی را در نشریات بین‌المللی منتشر کردند که نشان می‌داد با این مساله مواجه شده‌اند. حتی برخی از کشورهای منطقه خاورمیانه، در حال سپری کردن بدترین سال آبی خود هستند.
اشتباهات سیاستگذاری و مدیریتی در کاهش دسترسی به آب موثر است
*به تاثیری که تغییر اقلیم در کاهش دسترسی به منابع آبی داشته است، اشاره کردید. اما آیا سیاستگذاری‌ها و اقدامات انسانی و مدیریتی هم در این موضوع دخیل بوده‌اند؟
بدون شک این موضوعات هم بی‌تاثیر نبوده‌اند. ایران از جمله کشورهایی محسوب می‌شود که در مناطق نیمه خشک و بیابانی دنیا قرار دارند و به طور تاریخی، کم‌آب بوده است. مسئولان چنین کشوری باید در مدیریت منابع آبی و بارگذاری فعالیت‌های مسکونی، صنعتی و کشاورزی در مناطق مختلف، درایت خاصی داشته باشند. متاسفانه در سال‌های گذشته، اشتباهاتی در این زمینه صورت گرفته است. برای مثال، توان اکولوژیکی تهران، با توجه به حجم منابع آبی این شهر، در حدی نیست که بتواند پذیرای جمعیتی بیشتر از ۱۰ میلیون نفر باشد. بی‌توجهی به این مسائل، چالش‌هایی را برای مناطق مختلف ایجاد کرده است.
امکان پیش‌بینی شرایط آب و هوایی برای دوره یک ساله وجود ندارد
*تعدادی از مقامات دولتی در ماه‌های گذشته، هشدار دادهاند که کشور در سال 1404 نیز با کاهش بارندگی و بحران آب مواجه خواهد بود. آیا داده‌های سازمان هواشناسی این موضوع را تایید می‌کند؟
موضوع پیش‌بینی وضعیت آب و هوا برای کل یک سال چندان معنی‌دار نیست. برخی تغییرات کوتاه‌مدت بر اثر عواملی رخ می‌دهند که پیش‌بینی‌پذیری طولانی‌مدت ندارند. شاخص‌ها و پدیده‌های کوتاه‌مدت، ممکن است آب و هوای یک منطقه و چندین کشور را تحت تاثیر قرار دهند. نمی‌توان همه این موارد را برای کل یک سال پیش‌بینی کرد. با وجود این، پژوهشگران می‌توانند چشم‌اندازها را بر اساس روند گذشته و فعلی، ترسیم کنند. در واقع می‌توان مشخص کرد که اگر رفتارهای مختلف در حوزه‌هایی مانند حمل و نقل هوایی و زمینی یا فعالیت‌های کشاورزی، تغییری نداشته باشند، احتمالا روندهای آب و هوایی به همین صورت که هستند، ادامه می‌یابند. در واقع این رفتارها بر تغییرات اقلیمی اثر می‌گذارند و عواقبی دارند که کمابیش مشخص هستند اما امکان پیش‌بینی تغییرات آنی به صورت طولانی‌مدت وجود ندارد. در این میان، برای مثال وجود گازهای دی اکسید کربن در جو، عامل اصلی گرمایش زمین است و می‌توان بر مبنای محاسبه حجم انتشار آن، سناریوها و چشم‌اندازهای آینده را تعیین کرد.
روندها از احتمال کاهش بارندگی و افزایش دما حکایت می‌کنند
بر این اساس، روندها نشان می‌دهند که در ایران سال‌هاست، حجم بارش‌ها کاهشی و دمای هوا افزایشی بوده است. احتمال بسیار بالایی وجود دارد که این شرایط در آینده نیز ادامه یابد اما قطعیت صد در صدی برای آن وجود ندارد. چرا که اقلیم بارشی و روند دمای هوا در کشور نوسانی است و شرایط ثابتی ندارد. برای مثال، ایران در سال 1402 زمستان بسیار گرمی را سپری کرد؛ به گونه‌ای که دمای هوا در استان‌های واقع در سواحل شمالی یا اردبیل، برای هفته‌ها، پنج یا شش درجه بالاتر از نرمال بود. اما شرایط این استان‌ها در سال 1403 در حد معمول قرار داشت. در واقع، می‌توان گفت احتمال بروز نوسانات مختلف همیشه وجود دارد؛ در عین حال روند کلی حاکی از کاهش بارندگی و افزایش دمای هواست. باز هم به صورت قطعی نمی‌توان پیش‌بینی کرد که سال 1404 از سال قبل از آن، خشک‌تر و گرم‌تر خواهد بود.
دنیا شاهد شدیدترین بی‌هنجاری‌های دمایی است
در واقع، سناریوهای پیش رو، بر اساس گزارش‌ها و برآوردهای بین‌المللی نشان می‌دهند که احتمالا روندهای کاهش بارندگی و افزایش دما در مناطق خشک دنیا، از جمله خاورمیانه که ایران هم جزئی از آن محسوب می‌شود، ادامه می‌یابد. برخی از مناطق جهان در سال گذشته و ماه‌های اخیر میلادی، بالاترین بی‌هنجاری‌های دمایی را تجربه کرده. به عبارت دیگر، دمای هوا در سطح دنیا، نسبت به زمان عصر قبل از صنعتی شدن، بیشترین تغییرات را داشته است. ایران در سال 1402، گرم‌ترین ماه‌های آبان، آذر و دی را از زمان ثبت دمای هوا در کشور پشت سر گذاشت اما در سال 1403 شرایط اینگونه نبود. در عین حال، برخی کشورها در سال 2024 رکوردار گرما در طول تاریخ ثبت دمای خود شدند. بر همین اساس، می‌توان تداوم این روندها را در مناطق مختلف جهان محتمل دانست.
برای اطلاعات بیشتر، مطالعه گزارش هشدار در مورد تنش آبی در 5 استان پیشنهاد می‌شود.
