زنگزور: قمار بزرگ آمریکا برای مهار ایران و روسیه در قفقاز

به گزارش تجارت نیوز، در جهانی که برای یافتن منابع انرژی غیرروسی در میان تنش‌های فزاینده بین‌المللی تلاش‌ها افزایش یافته، آیا یک نوار ۴۳ کیلومتری از خاک ارمنستان می‌تواند به برگ برنده آمریکا علیه روسیه تبدیل شود؟ پیشنهاد جسورانه واشنگتن برای اجاره کریدور زنگزور به مدت یک قرن، که نوید جریان تجاری سالانه ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد دلاری را می‌دهد، خطر آن را دارد که به یک نقطه‌ بحران تازه در قفقاز و آغاز یک «جنگ سرد» جدید بدل شود.

ترکش‌های جاه طلبی‌های واشنگتن در قفقاز

ایالات متحده خود را در قلب یک قمار دیپلماتیک پرمخاطره قرار داده که قادر است مسیر جریان انرژی در اوراسیا را به‌طور بنیادین تغییر دهد. طرح پیشنهادی کریدور زنگزور ـ گذرگاه راهبردی ۴۳ کیلومتری در استان سیونیک ارمنستان ـ با هدف شکستن بن‌بست‌های چنددهه‌ای، تنوع‌بخشی به منابع انرژی اروپا به‌دور از روسیه و مهار نفوذ رو به گسترش مسکو، پکن و تهران در یک منطقه ترانزیتی حیاتی طراحی شده است.

این ابتکار بازتابی از جاه‌طلبی گسترده‌تر آمریکا برای بهره‌برداری از یک خلاء قدرت نادر در قفقاز جنوبی است؛ منطقه‌ای که به‌طور سنتی تحت سلطه روسیه بوده اما پس از ناتوانی مسکو در حمایت از متحد خود ارمنستان در جریان حمله برق‌آسای سپتامبر ۲۰۲۳ آذربایجان به قره‌باغ، آماده تغییر توازن شده است.

تغییر آرایش راهبردی در قفقاز

اعتبار روسیه به‌عنوان تضمین‌کننده امنیت قفقاز جنوبی فروپاشیده است. با وجود استقرار نیروهای حافظ صلح روسی طبق توافق آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰، مسکو هیچ اقدامی برای جلوگیری از بازپس‌گیری قره‌باغ توسط آذربایجان و آوارگی ۱۰۰ هزار ارمنی نکرد؛ رخدادی که در ایروان به‌عنوان خیانتی عمیق تلقی شد و چرخش تاریخی ارمنستان به سمت غرب را سرعت بخشید. در آوریل ۲۰۲۵، پارلمان ارمنستان قوانین پیوستن به اتحادیه اروپا را تصویب و «منشور راهبردی آمریکا-ارمنستان» همکاری‌های دو طرف را رسمیت بخشید.

جیمز اوبراین، معاون پیشین وزارت خارجه آمریکا، در این باره می‌گوید: «آینده‌ای که بر محور روسیه و ایران به‌عنوان بازیگران اصلی امنیت منطقه‌ای شکل بگیرد، هم برای ارمنستان و هم برای آذربایجان بی‌ثبات و نامطلوب است.» این همگرایی با غرب، فرصتی بی‌سابقه برای نفوذ آمریکا ایجاد کرده است. واردات روسیه به منطقه که پیش از ۲۰۲۲ حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد تجارت منطقه را تشکیل می‌داد، اکنون با محدودیت‌های حاصل از تحریم ها روبه‌روست. در این میان، «لوییس بونو» مشاور ارشد آمریکا در مذاکرات قفقاز، طرح‌هایی برای نظارت بین‌المللی بر کریدور ارائه کرده که از مدل‌های تاریخی مانند «کانال پاناما» و «کریدورهای برلین» الهام گرفته است.

پاداش اقتصادی

مزایای اقتصادی بالقوه این پروژه آن‌قدر چشمگیر است که می‌تواند نگرانی‌های سیاسی و امنیتی را تحت‌الشعاع قرار دهد. برآورد بانک جهانی نشان می‌دهد کریدور زنگزور تا سال ۲۰۲۷ می‌تواند ارزش تجاری سالانه‌ای بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد دلار داشته باشد. طبق داده‌های بلومبرگ (مه ۲۰۲۵)، این مسیر زمان ترانزیت اروپا-آسیا را ۱۲ تا ۱۵ روز کاهش می‌دهد.

همچنین طبق برآورد مرکز سیاست خزر هزینه‌های زیرساختی بین ۳ تا ۵ میلیارد دلار در ۵ تا ۱۰ سال تخمین زده شده و مدل‌های «آکسفورد اکونومیکس» صرفه‌جویی لجستیکی سالانه ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلاری را پیش‌بینی می‌کنند. برای آذربایجان، این مسیر می‌تواند صادرات را بیش از ۷۰۰ میلیون دلار افزایش داده و رشد سالانه تولید ناخالص داخلی غیرنفتی را ۲ درصد بالا ببرد.

در حوزه انرژی، فوریت موضوع روشن‌تر می‌شود. «کریدور گاز جنوبی» آذربایجان در سال ۲۰۲۳، ۱۲ میلیارد مترمکعب گاز به اروپا منتقل کرد و قرار است تا ۲۰۲۷ به ۲۰ میلیارد مترمکعب برسد. قزاقستان نیز انتقال نفت خود از مسیر آذربایجان را افزایش داده است.

نوآوری دیپلماتیک

چالش اصلی مرتبط به مواضع متضاد دو کشور است: آذربایجان خواهان کریدوری بدون مانع است، در حالی که ارمنستان قاطعانه از واگذاری حاکمیت بر خاک خود امتناع می‌کند. پیشنهاد «اجاره» آمریکا تلاشی خلاقانه برای دور زدن این بن‌بست با استفاده از چارچوب‌های حقوقی-تجاری است؛ رویکردی که هم به باکو تضمین امنیتی می‌دهد و هم به ایروان امکان حفظ حاکمیت اسمی را می‌بخشد.

این مدل، مشابه تجربه اداره کانال پاناما توسط آمریکا (۱۹۱۴ تا ۱۹۹۹)، این پتانسیل را دارد تا هم تجارت جهانی را تسهیل و هم نگرانی‌های امنیتی را مدیریت کند، هرچند منتقدان از خطر برداشت‌های نواستعماری هشدار می‌دهند.

محاسبات ژئوپلیتیکی و واکنش رقبا

اجرای موفق این کریدور قادر است توازن قدرت منطقه‌ای را دگرگون کند. ایران ممکن است ۲۰ تا ۳۰ درصد نقش ترانزیتی خود را از دست بدهد و روسیه با افت درآمدی ۱۰ تا ۲۰ میلیارد دلاری در یک دهه و کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصدی نفوذ بر بازار انرژی اروپا مواجه شود. با این همه چین این پروژه را فرصتی برای افزایش کارایی ابتکار «کمربند و راه» به میزان ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۰ می‌بیند، اما باید خطر کاهش وابستگی به مسیرهای تحت کنترل خود را بسنجد. ترکیه نیز می‌تواند به مرکز انرژی جهان ترک بدل شده و سالانه ۱۰ تا ۱۵ میلیارد دلار درآمد ترانزیتی کسب کند. در این میان ترکیه در کنار پیگیری پروژه، مذاکراتی با پ.ک.ک برای کاهش تنش دنبال می‌کند که در صورت موفقیت، ثبات مرزها و زمینه اجرای پروژه‌های بزرگ زیرساختی را فراهم می‌آورد. فعالان اقتصادی شرق آناتولی رشد ۳۱۰ درصدی صادرات را در صورت راه‌اندازی کریدور پیش‌بینی می‌کنند.

ریسک‌ها و چالش‌های اجرایی

با وجود جذابیت اقتصادی، خطرات بزرگی باقی است. احتمال توقف مذاکرات ۶۰ درصد برآورد شده و شکست گفت‌وگوها می‌تواند نوسان ۲۰ درصدی بازار کالا و افزایش مشابه حق بیمه‌های حمل‌ونقل را به‌دنبال داشته باشد. ارمنستان صراحتا هرگونه بحث درباره اجاره یا واگذاری کنترل سرزمین خود را رد کرده است. با این همه برآورد مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی (CSIS) احتمال موفقیت نظارت بین‌المللی حتی با تضمین‌های سازمان ملل را تنها ۴۰ تا ۵۰ درصد می‌داند. موفقیت این مدل مشروط به حل نگرانی‌های امنیتی و کسب مشروعیت بین‌المللی کافی است.

ناظران بر این باورند که این طرح بیش از یک پروژه زیرساختی است؛ آزمونی برای سنجش توان دیپلماسی خلاق آمریکا در جهانی چندقطبی. برای اروپا، کریدور زنگزور راهی به‌سوی واقعی‌سازی تنوع انرژی و کاهش وابستگی به تامین‌کنندگان اقتدارگراست. برای ارمنستان نیز، وعده دسترسی به ۲.۵ میلیارد دلار کمک توسعه‌ای اتحادیه اروپا، انگیزه بالقوه‌ای برای مصالحه ایجاد می‌کند. از همین رو در صورت موفقیت این طرح تا سال ۲۰۲۷، ظرفیت ترانزیت سالانه می‌تواند به ۲۰ تا ۵۰ میلیارد دلار برسد و ۱۱ میلیون تن کالا جابه‌جا شود. اما تحقق این هدف وابسته به مدیریت حساسیت‌های حاکمیتی ارمنستان و حفظ حمایت بین‌المللی است.

پیشنهاد آمریکا برای کریدور زنگزور، در دنیایی که رقابت قدرت‌های بزرگ بیش‌ازپیش آینده مناطق مناقشه‌خیز را شکل می‌دهد، آزمونی سرنوشت‌ساز است: حال این که نوآوری دیپلماتیک آمریکا هنوز توان بازطراحی نظم جهانی را دارد یا خیر، سوالی است که پاسخش در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.