به گزارش تجارت نیوز، ایران در سه دهه اخیر با تشدید خشکسالی، افزایش دما و تبخیر آب دست و پنجه نرم می‌کند. این بحران، که ناشی از تغییرات اقلیمی، افزایش برداشت آب و سوءمدیریت است، نه تنها تولید محصولات کشاورزی را کاهش داده، بلکه منجر به مهاجرت‌های اقلیمی و نابودی نخلستان‌های خوزستان شده است. برای مقابله با این بحران، تغییر الگوی کشت، ساماندهی تحویل حجمی آب و تنوع‌بخشی اقتصادی در روستاها ضروری است.
دوره‌های خشکسالی طولانی‌تر می‌شود
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز گفت: در دهه‌های اخیر تقریباً هر ۱۰ سال، دمای میانگین کشور نیم درجه افزایش یافته است. در پنج دهه گذشته، دمای متوسط کشور حدود ۲ تا ۲.۵ درجه بالا رفته است. هر درجه افزایش دما خود باعث افزایش شش تا هفت درصدی تبخیر می‌شود.
وی اضافه کرد: بنابراین، این ۲ تا ۲.۵ درجه افزایش دما ممکن است بین ۱۵ تا ۲۰ درصد توان تبخیر را افزایش داده باشد. دما به عنوان یکی از پارامترهای مهم در زمینه خشکسالی و دسترسی به آب، تأثیر بسزایی دارد.
از ۱۰ درصد کاهش بارش‌ها تا ۳۰ میلیارد متر مکعب کسری آب
بحران آب و کشاورزی ایران به دلیل تغییرات اقلیمی، افزایش برداشت آب و سوءمدیریت تشدید شده است. کاهش بارش، خشک شدن رودخانه‌ها، کمبود نیروی کار و ضایعات بالا کشاورزی را تهدید می‌کند.
محسن موسوی خوانساری، کارشناس آب، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز اظهار کرد: در سال‌های اخیر، تغییرات اقلیمی باعث کاهش بارش‌های برفی و بارش‌های طولانی‌مدت شده است. این تغییرات منجر به افزایش بارش‌های کوتاه‌مدت و تبخیر بیشتر آنها گردیده است. به‌طور کلی، بارندگی‌ها نسبت به متوسط بلندمدت حدود ۱۰ درصد کاهش یافته و دما نیز نسبت به سال‌های گذشته حدود یک و نیم درجه افزایش یافته است. این عوامل باعث کاهش روان‌آب‌ها، چه در سطح زمین و چه در نفوذ به آبخوان‌ها شده است.
موسوی با اشاره به این که افزایش برداشت آب نیز بر بحران کمبود آب دامن زده است، گفت: با توجه به رشد جمعیت و افزایش سطح زیر کشت، کشاورزی به عنوان شغلی آب‌بر، منابع آب زیرزمینی را به شدت تحت فشار قرار داده است. در نتیجه، خروجی چاه‌ها به یک‌سوم کاهش یافته و برخی از آنها نیز خشک شده است. این وضعیت باعث خشک شدن رودخانه‌ها یا فصلی شدن رودخانه‌های دائم شده و باعث مشکلات متعدد برای کشاورزی شده است.
این کارشناس آب در مورد سیاست‌های دولت جدید و به‌ویژه وزارت جهاد کشاورزی در خصوص مسئله کم‌آبی و کمک به کشاورزی، گفت: ۸۰ درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. وزارت جهاد کشاورزی دارای معاونت آب و خاک است که یعنی وظیفه توزیع این ۸۰ درصد آب را بر عهده دارد. اما ساختار این معاونت با نیازهای موجود سازگار نیست و باید به سرعت ارتقاء یابد تا بتواند به سطح زمین‌های کشاورزی پاسخگو باشد.
مهاجرت‌های اقلیمی؛ نمودار تاثیر بحران آب بر معیشت مردم و سکونتگاه‌ها
بحران آب در ایران ما را با ضرورت تنوع‌بخشی اقتصادی در روستاهای کشور مواجه کرده است. تنوع بخشی اقتصادی به فرآیند گسترش و توسعه فعالیت‌های اقتصادی در یک منطقه یا کشور به منظور کاهش وابستگی به یک منبع درآمد خاص اشاره دارد.
ابوالفضل میرقاسمی، کارشناس توسعه روستایی، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز اظهار داشت: اشتباه استراتژیک سیاست‌گذاران ما این است که به بهانه امنیت غذایی و تولید گوشت قرمز، بیشتر بر توسعه کشاورزی، باغداری و دامپروری متمرکز شده‌اند، در حالی که از این غافل شده‌ایم که بیش از ۷۰ درصد از مناطق ایران خشک و نیمه خشک است و توان این شکل از کشاورزی و دامپروری را ندارد.
وی ادامه داد: در حال حاضر وضعیت منابع آبی کشور وخیم است. هجومی که از نقاط مرکزی ایران به استان‌های شمالی، مانند مازندران و گلستان صورت گرفته، باعث شده که این مناطق نیز با بحران آب دست و پنجه نرم کنند. این مهاجرت‌های اقلیمی به روشنی نمودار تاثیر بحران آب بر معیشت مردم و سکونتگاه‌ها است. معیشت مردم نباید تنها بر پایه کشاورزی باشد؛ ما باید به سازوکارهای دیگر مانند صنایع دستی، گردشگری، صنایع تبدیلی و فرآوری محصولات باغی توجه کنیم.
وی تصریح کرد: آن کشاورزی که دولت به او یارانه، مشاوره، تسهیلات می‌دهد و برای او سیستم آبیاری طراحی می‌کند، با مازاد آبی که به دست آورده، سطح زیر کشت را گسترش می‌دهد. آن کشاورز دیگر نمی‌گوید این آب صرفه‌جویی شده، در سفره‌های آب زیرزمینی بماند و کمکی به کمبود آب کند. به جای این رویکردها، باید به مزیت‌های نسبی و رقابتی هر منطقه توجه و بر اساس آن برای توسعه صنایع دستی و گردشگری برنامه‌ریزی کنیم.
تغییر الگوی کشت نیازمند مزیت اقتصادی است
تغییر الگوی کشت به سمت محصولات کم‌آب‌بر و ساماندهی تحویل حجمی آب، دو راهکار کلیدی برای حل مشکل آب در کشور است. اما این تغییرات باید با در نظر گرفتن مزیت اقتصادی و حمایت دولت از آنها همراه باشد.
حسین دهقانی سانیج، عضو شورای عالی آب، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز بیان کرد: هر تغییری باید مزیت اقتصادی داشته باشد. در مناطقی که آب کافی نداریم باید محصولات آب‌بر را به محصولات کم‌آب‌بر تبدیل کنیم و این تغییرات باید توجیه اقتصادی داشته باشند. اگر این مزیت اقتصادی برای کشاورزان وجود ندارد، دولت باید انگیزه‌های اقتصادی در آنها ایجاد کند.
دهقانی اظهار کرد: با توجه به محدودیت‌های آب و کیفیت پایین آن، ما نیاز داریم که بیشتر روی آموزش و معرفی محصولات جایگزین کار کنیم. به عنوان مثال، زیره سبز یکی از محصولاتی است که دارای مزیت اقتصادی و ارزآوری خوبی برای کشور است، اما به دلیل ناآشنایی کشاورزان با این محصول، تمایلی به کشت آن وجود ندارد.
دهقانی گفت: به عنوان یک متخصص در حوزه آب، همیشه تاکید دارم و در جلسات مختلف نیز به آن پرداخته‌ام که تحویل حجمی آب باید ساماندهی شود. ما نمی‌توانیم برای کشاورزانی که پروانه بهره‌برداری دارند هر تصمیمی بگیریم یا هر مجازات و تشویقی را اعمال کنیم، ولی چاه‌های غیرمجاز داشته باشیم که همه سیاست‌های ما را تحت‌الشعاع قرار دهد.
بحران آب در خوزستان؛ نابودی ۴ میلیون نخل
بحران آب در ایران فشار شدیدی بر اقتصاد کشاورزی وارد کرده است؛ خوزستان به‌عنوان نمونه‌ای بارز، نشان می‌دهد چگونه کاهش منابع آبی و شوری آب، نخلستان‌های این منطقه را به مرز نابودی کشانده است.
محمدرضا جعفری، پژوهشگر توسعه و محیط زیست، در گفت‌گو با تجارت‌نیوز با اشاره به این که درباره اقتصاد کشاورزی در خوزستان و بحران آب از وجوه مختلف می‌توان به بررسی مساله پرداخت، گفت: اینکه ریشه‌های بحران آب در خوزستان در کجاست (ساخت سد، انتقال آب، گسترش کشاورزی و…)، یا پیوند آب با اقتصاد کشاورزی در کدام بخش‌ها گسسته شده است (خشکیدگی زمین، کاهش حاصلخیزی، کمبود آب، کاهش محصول، افزایش نیاز به کود شیمیایی و…)، یا خود مساله کشاورزی از منظر آب‌بری، الگوی کشت، بهره‌وری و مواردی مانند این به چه شکل است و چه تاثیری بر بحران آب دارد.
جعفری بیان کرد: بنا بر آمار از ۶ میلیون نخل آبادان در زمان جنگ به ۲ میلیون نخل رسیده‌ایم. هر مشاهده‌گری که به مناطق اروندکنار و چوئبده در آبادان برود با منظره دهشتناک و غم‌انگیز نخل‌های بی‌سر و سوخته مواجه می‌شود. این مساله باعث شد تولید محصولی که در سال‌های نرمال بیش از ۱۰۰ هزار تن خرما فقط در آبادان بوده است، در این سال‌ها کاهش قابل ملاحظه‌ای را تجربه کند که ضرر زیادی برای نخلدار به همراه دارد.
وی ادامه داد: از سوی دیگر نبود بازار مناسب، فقدان طرح‌های صنعتی جانبی برای تولید و عرضه صنایع دستی منبعث از نخل، بسته‌بندی مناسب و صنایع فرآوری و تبدیلی مبتنی بر خرما به‌منظور ارتقا در زنجیره ارزش کالایی، قیمت‌گذاری بی‌توجه به واقعیت از سوی ذی‌نفوذان اتحادیه خشکبار، گران‌شدن آب عرضه‌شده و نیز حضور دلالان باعث شده اقتصاد نخل با بحران مواجه شده، برداشت محصولی که مراقبت بالایی نیاز دارد به‌صرفه نباشد و بسیاری را بر آن دارد تا از برداشت خرما دست بکشند و ترک دیار کنند.
