به گزارش تجارت‌نیوز، بررسی‌ها نشان می‌دهد شرکت‌های خصوصی کوچک زیادی متشکل از مبتکران و مخترعان علاقه‌مند در کشور وجود دارند که توانایی‌های زیادی در حوزه انرژی به‌ویژه انرژی‌های تجدیدپذیر دارند.

در همین زمینه، شهرام اتفاق، کارشناس و پژوهشگر حوزه محیط زیست و انرژی، که تجربه ارزیابی چند صد شرکت دانش‌بنیان را دارد، معتقد است: «ساختار و نظام اقتصادی ما بستر بسیار نامناسبی برای رشد و توسعه شرکت‌های خصوصی کوچک است.» وی، اشتغال دولت به امر تصدی‌گری و بنگاهداری و رقابت عجیب این نهاد با بخش خصوصی، مقرون به صرفه نبودن سرمایه‌گذاری روی صنعت انرژی، رتبه نامناسب ایران در شاخص آسانی انجام کسب و کار و تنش سیاسی و بین‌المللی را از جمله دلایل این موضوع عنوان می‌کند.

همچنین، در این گفت‌وگو از اتفاق درباره‌ی وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، جایگاه ایران در سطح جهانی و تجربه دیگر کشورها، ضرورت استفاده از تجدیدپذیرها و راه تقویت شرکت‌های خصوصی و … پرسیده‌ایم که در ادامه می‌آید.

• وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر را چطور ارزیابی می‌کنید؟

من تجربه ارزیابی چند صد شرکت دانش‌بنیان در ایران را دارم و با اتکای به این تجربه معتقدم که شرکت‌های خصوصی کوچک زیادی وجود دارند که متشکل از نوآوران، مبتکران و مخترعانِ علاقه‌مند، با استعداد و جسور هستند. این شرکت‌ها و افراد بنیانگذار آنها، توانایی‌های بالقوه و بالفعل زیادی دارند و قادر هستند که کارهای بزرگی انجام بدهند. در حوزه انرژی و به‌ویژه انرژی تجدید‌پذیر نیز فعالیت‌های زیادی انجام شده است و از توانایی‌های زیادی برخورداریم.

اما ساختار و نظام اقتصادی ما بستر بسیار نامناسبی برای رشد و توسعه شرکت‌های خصوصی کوچک دانش‌بنیان است. به طور خلاصه دلایل آن عبارت هستند از:

۱) دولت در بسیاری از حوزه‌های اقتصادی و به‌ویژه در حوزه انرژی به تصدی‌گری و بنگاه‌داری اشتغال دارد. در صنعت نفت، از چاه تا چرخ، یعنی از اکتشاف و حفاری و استخراج گرفته تا توزیع سوخت و حتی پر کردن باک خودروها در پمپ‌بنزین‌ها و ایستگاه‌های سوخت گاز، دولت مشغول بنگاه‌داری و تصدی‌گری است.

۲) دولت با منابع گسترده‌ای که در اختیار دارد، خود رقیب بخش خصوصی است و باعث شکست آن‌ها در بازارهای غیررقابتی و انحصاری و رانتی می‌شود.

۳) دولت از یک سو با افزایش نقدینگی، مسبب اصلی گرانی و تورم است. از سوی دیگر، قیمت انرژی و سوخت، مانند بسیاری از کالاهای دیگر متأثر از میزان عرضه و تقاضا در بازار قیمت‌گذاری نمی‌شود. بلکه توسط دولت قیمت‌گذاری می‌شود. طبعاً عدم توازن قیمت انرژی با نرخ تورم، موجب می‌شود تا سرمایه‌گذاری بر روی صنعت انرژی و از جمله انرژی‌های تجدیدپذیر مقرون به صرفه نباشد.

۴) ایران رتبه نامناسبی در شاخص آسانی انجام کسب‌وکار یا (Ease of doing business index) دارد. این اوضاع را برای بنگاه‌های خصوصی کوچک بسیار دشوار می‌سازد.

۵) فعالیت اقتصادی به ثبات و امنیت فضای کسب و کار و ارتباط مثبت و سازنده با جهان بیرونی نیاز دارد. الگوی خودکفایی در جهان منسوخ شده است و کمیابی شرکت‌های موفق در جهان، مرهون مراودات گسترده تجاری و فناوری با کشورهای دیگر است. در فضای تنش‌های سیاسی بین‌المللی و در شرایط قطع ارتباط با جهان، فعالیت‌های دانش‌بنیان ثمری نخواهند داشت.

• جایگاه ما در سطح جهانی کجاست؟

طبعاً هنگامی که به‌‌عنوان دومین دارنده گاز طبیعی در جهان، هیچ جایگاهی در تجارت بین‌المللی گاز نداریم، در عرصه انرژی‌های تجدیدپذیر، اوضاعی بسیار نامناسب‌تر داریم. عبارت «جایگاه یک کشور در سطح جهانی» وقتی معنا پیدا می‌کند که امکان حضور و رقابت صنایع یک کشور در عرصه جهانی فراهم باشد و متقابلاً صنایع کشورهای دیگر نیز بتوانند در قالب مشارکت‌های بین‌المللی در داخل صنعت ما حضور پیدا کنند.

به‌عنوان نمونه، دانشمندان ایرانی برجسته‌ای را در حوزه سوخت‌های جایگزین (Alternative Fuels) سراغ دارم که برای احداث خط تولید نوعی سوخت‌زیستی، و همچنین تولید و فروش آن تلاش‌های زیادی کردند و تمامی این تلاش‌ها با شکست مواجه شدند. برای اینکه دولت از یک سو گازوئیل را لیتری ۳۰۰ تومان به بازار عرضه می‌کرد و مسیر هرگونه رقابتی را مسدود ساخته بود. از سوی دیگر، امکان صادرات این سوخت به کشورهای دیگر، به دلیل تحریم‌های بین‌المللی میسر نبود. بنابراین اصلی‌ترین دلیل عدم موفقیت این شرکت‌های خصوصی، ساختار اقتصادی دولتی و دستوری و همچنین وجود تنش دائمی در مناسبات ایران با جامعه جهانی است.  

• چرا ما چاره‌ای جزء استفاده از تجدیدپذیرها نداریم؟

از منظر محیط زیستی ما هم مانند سایر کشورهای جهان چاره‌ای جزء استفاده از تجدیدپذیرها نداریم، به‌ویژه اگر قرار باشد که ایران نسبت به معاهده اقلیمی پاریس (COP21) و اجلاس گلاسکو (COP26) متعهد بشود و اگر قرار باشد که به تعهدات خود در برابر هیات بین‌الدولی تغییرات اقلیمی (IPCC) عمل کند، باید به سوی تجدید‌پذیرها برویم. صرف‌نظر از تعهدات بین‌المللی، میزان آلایندهای هوای شهرهای ایران بسیار زیاد شده است و برای مثال یکی از عوامل اصلی آلودگی هوای شهرها، استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه‌های برق است. در حالی‌که گسترش تولید برق غیرمتمرکز و تجدید‌پذیر می‌تواند بخش زیادی از مشکلات را حل کند. اگر دولت به مداخله در بازار انرژی خاتمه دهد، تجدیدپذیرها خودبه‌خود در مسیر توسعه قرار خواهند گرفت و جایگاه فربه‌ای در سبد انرژی کشور به خود اختصاص خواهند داد و آلودگی هوای شهرها به شدت کاهش می‌یابد.

• کشورهای توسعه‌یافته چه تجربه‌ای را می‌توانند به ما منتقل کنند؟

به موازات انزوای ما در جامعه جهانی، عربستان با برگزاری «اجلاس ابتکار سبز خاورمیانه» در سال ۲۰۲۱ خود را سردمدار محیط زیست خاورمیانه معرفی می‌کند. در این اجلاس، عربستان افزون بر میزبانی شخصیت‌های سیاسی مانند شاهزاده ولز از بریتانیا، ماانلیو دی استفانو از ایتالیا و جان کری از ایالات متحده، میزبان شرکت‌های حوزه فناوری انرژی و محیط زیست، بنیاد جهانی طبیعت (WWF) و شرکت‌های سرمایه‌گذاری بِلَک‌راک و بی.تی.جی.پاکچوال نیز بود. عربستان آن‌ها را درکنار یک‌دیگر گرد آورده بود تا علاوه بر ارائه یک نمایش سیاسی در منطقه، از تجربیات و حمایت‌های مالی کشورهای توسعه‌یافته برای اهداف محیط زیستی بهره‌مند شود. مقابله با آثار تغییرات اقلیمی، جنگل‌کاری در بیابان‌های عربستان، توسعه فناوری تأمین آب شیرین، گسترش نیروگاه‌های انرژی خورشیدی و ده‌ها سرفصل دیگر در دستور کار عربستان قرار داشت.

بی‌تردید ایران نیز می‌تواند میزبان فناوران و سرمایه‌گذاران خارجی باشد و در تمامی این حوزه‌ها، ظرفیت‌های کشورهای توسعه‌یافته را به خدمت بگیرد.

• راه تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر در اقتصاد دولتی ایران چیست؟ چه موانعی در این مسیر می‌بینید؟

مطابق گزارش سال ۲۰۲۲ موسسه هرتیج، رتبه آزادی اقتصادی ایران ۴۲ بوده است. یعنی ما در کنار کشورهایی مانند کره شمالی، ونزوئلا، کوبا، سودان، زیمباوه، بروندی و اریتره، جزو غیرآزادترین اقتصادهای جهان هستیم. حتی رتبه آزادی اقتصادی دو کشور چین و ویتنام که تحت سیطره احزاب کمونیستی هستند از ما بهتر است. رتبه چین در آن گزارش ۴۸ و ویتنام ۶۰ است و آن‌ها اقتصادهایی آزادتر از ایران دارند. بنابراین معتقدم که بزرگترین مانع بر سر راه توسعه کشور، فقدان شرکت‌های دانش‌بنیان نیست، بلکه فقدان آزادی اقتصادی در کشور است.  

• دولت چگونه باید عمل کند؟

دولت باید امور جذاب تصدی‌گری و بنگاه‌داری را کنار بگذارد و به امر دشوار حکمرانی بپردازد.