کارنامه محیط زیست ایران در سال ۲۰۲۲/ ۶۶ پله سقوط

به گزارش تجارت‌نیوز ، بر اساس تازه‌ترین اطلاعات مرکز پژوهش‌های مجلس در یک نگاه می‌توان کارنامه محیط زیست ایران در سال 2022 را کارنامه‌ای با افت 66 پله‌ای جایگاه ایران در شاخص‌های عملکرد محیط زیستی دانست.

گزارش این نهاد قوه مقننه از وضعیت شاخص‌های محیط زیستی در ایران نشان می‌دهد که «در شاخص‌های رقابت‌پذيری پايدار، سرمايه طبيعی، مديريت و بهره‌وری منابع و شاخص عملكرد محيط زيستی، نمره ايران كمتر از ميانگين جهانی بوده است». این در حالی‌ست که در شاخص توسعه انسانی محيط زيستی، وضعيت ايران بهتر از ميانگين جهانی بوده است. مقايسه شاخص عملكرد محيط زيستی ايران در فاصله سال‌های 2020 تا 2022 بيانگر افت 66 رتبه‌ای ايران از رتبه 67 به ۱۳۳ است. بررسی مقايسه‌ای شاخص‌های كشور در دو گزارش اخير نشان می‌دهد كه ايران در بسياری از شاخص‌های جديد تعريف شده نظير شاخص قرارگرفتن در معرض دی اکسید نیتروژن، قرارگرفتن در معرض دی اکسید گوگرد، قرارگرفتن در معرض مونو اکسید کربن و شاخص انتشار گازهای گلخانه‌ای پيش‌بينی شده تا سال 2050 رتبه و نمره بسيار ضعيفی كسب كرده است. مرکز پژوهش‌ها در بخشی از این گزارش دلایل نمره ضعیف محیط زیستی ایران را «عدم ارائه اطلاعات مناسب از سوی کشور در خصوص برخی از شاخص‌های جديد» و «رشد قابل توجه انتشار گازهای گلخانه‌ای ايران» و «فقدان برنامه‌ريزی اقليمی در كشور در دهه اخير» عنوان کرده است.

در آخرین روزهای آذرماه امسال، مرکز پژوهش‍های مجلس تازه‌ترین گزارش خود را از «بررسی شاخص های ملی و بین المللی سنجش عملکرد محیط زیستی و تحلیل جایگاه ایران» منتشر کرد. این گزارش که به رسم هر سال منتشر می‌شود، با بررسی آخرین نسخه‌های شاخص‌های محیط زیستی، عملکرد بخش‌های مختلف محیط زیست کشور را مورد تجزیه و تحلیلی قرار داده و فرصت مقایسه شاخص‌های داخلی و جهانی را فراهم می‌کند.

شاخص سنجش عملکرد محیط زیستی چیست؟

شاخص سنجش عملکرد محیط زیستی شاخصی است که از طرف جوامع جهانی و از طریق کنوانسیون‌ها و معاهدات محیط زیستی به تصویب رسیده‌اند. همچنین دانستن این شاخص‌ها کمک می‌کند کشورها علاوه بر شناخت ابعاد جهانی و کلان وضعیت محیط زیستی خود، امکان مقایسه آن را با کشورهای دیگر پیدا کنند.

مرکز پژوهشهای مجلس در گزارش «بررسی شاخص‌های ملی و بین المللی سنجش عملکرد محیط زیستی و تحلیل جایگاه ایران» پیش از هر چیز به معرفی و بررسی شاخص‌های سنجش عملکرد پرداخته و مزایا و معایب آن را بررسی کرده است. جدول زیر نشان می‌دهد هر کدام از شاخص‌ها چگونه به سنجیدن عملکرد محیط زیستی کشور کمک می‌کند و معایب آن در این مسیر چیست.

مزایا شاخص‌های مختلف سنجش عملکرد محیط زیستی معایب شاخص‌های مختلف سنجش عملکرد محیط زیستی

جایگاه ایران در شاخص‌های محیط زیستی

نگاهی به جایگاه ایران در حوزه شاخص‌های سنجش عملکرد محیط زیستی یکی از مهمترین بخش‌های گزارش مرکز پژوهش‌هاست. در اين بخش از گزارش سعی شده براساس شاخص های محيط زيستی ارائه شده در بخش قبل، وضعيت عملكرد محيط زيستی كشور و جايگاه ايران مورد بررسی قرار گيرد. هرچند جايگاه و رتبه ايران در حوزه محيط زيست ارزشمند است، ولی مقايسه وضعيت محيط زيست ايران با برخی كشورهای منطقه می تواند تصوير بهتری فراهم كند. مرکز پژوهش‌ها در همین راستا 3 كشور ديگر در منطقه را نیز مورد بررسی قرار داده و جایگاه ایران در شاخص‌های مذکور را با جایگاه سه کشور عربستان، تركيه و مصر سنجیده است.

رتبه محیط زیستی ایران چند است؟

نخستین نکته این مقایسه این است که جایگاه ایران در شاخص‌های محیط زیستی در سال 2022 رتبه ايران به طور قابل توجهی افت كرده و از رتبه 67 در سال 2020 به 133 در سال2022 رسیده است.

در زير گروه «كيفيت هوا» در سه شاخص قرار گرفتن در معرض دی‌اکسید نیتروژن، دی اکسید کربن و مونواکسید کربن، كشور ايران رتبه و نمره بسيار ضعيفی كسب كرده است. اين در حالی است كه براساس اطلاعات مراکز پایش کیفیت هوا از انتشار انواع آلاینده‌ها در كلانشهرهای كشور، دو آلاينده «ذرات گردوغبار» و «ازون» عامل اصلی آلايندگی هستند و آلاينده های دی‌اکسید نیتروژن، دی اکسید کربن و مونواکسید کربن در كلانشهرهای كشور غالباً در دامنه مجاز قرار دارند. اين مسئله را شايد بتوان به عدم ارائه اطلاعات مناسب از طرف كشور در اين خصوص نسبت داد. چنان كه در مورد شاخصِ «قرار گرفتن در معرض دی اکسید نیتروژن عملاً نمره ای ثبت نشده است.

رتبه ایران در انتشار گازهای گلخانه‌ای

در شاخص نرخ رشد شدت گازهای گلخانه ای ايران رتبه نامناسب 171 را كسب كرده و تغييرات 10ساله اخیر نيز بيانگر نزول 24.4 درصدی است. با توجه به اينكه اين شاخص معادل انتشار گازهای گلخانه ای تقسيم بر توليد ناخالص داخلی كشور است، اين تنزل رتبه را علاوه بر رشد انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌توان به كاهش توليد ناخالص داخلی طی ساليان اخير نيز مرتبط دانست.

همان گونه كه پيش از اين اشاره شد از ابتدای سال 2022، شاخص انتشار گازهای گلخانه ای به شاخص‌های ارزيابی اضافه شده است و البته وزن نهايی بالايی معادل 79.13 درصد به آن اختصاص يافته است. رتبه ایران در انتشار گازهای گلخانه‌ای 171 و عدد این شاخص در کشور، صفر در نظر گرفته شده که دليل آن را می‌توان به رشد قابل توجه انتشار گازهای گلخانه‌ای ايران طی دهه اخير و فقدان برنامه مشخص جهت كاهش گازهای گلخانه‌ای نسبت داد. علاوه بر اين، مقايسه وضعيت كشور با برخی از كشورهای منطقه بيانگر نكات زير است:

• در حوزه خط مشی اقليمی به ويژه در شاخص انتشار گازهای گلخانه‌ای پيش‌بينی شده در 2050، هر سه كشور ايران، تركيه و عربستان وضعيت بسيار نامطلوبی دارند، هرچند كشور مصر وضعيت نسبتاً بهتری دارد.
• در شاخص عملكرد محيط زيستی كل، تركيه نمره و رتبه بسيار نامناسبی ثبت كرده است. دو كشور ايران و مصر تقريباً نمره نزديكی كسب كرده‌اند و كشور عربستان نمره و رتبه نسبتاً بهتری را ثبت كرده است.

ایران پایین ترین جایگاه را در بهره‌وری منابع در دنیا دارد

شاخص رقابت پذيری پايدار دربرگيرنده 5زيرشاخص اصلی است كه 2شاخص سرمايه طبيعی و بهره‌وری منابع به طور مستقيم با محيط زيست مرتبط است. در گزارش مرکز پژوهش‌ها آمده است که در زيرشاخص سرمايه طبيعی هرچند ايران رتبه نه چندان مطلوب101 را كسب كرده ولی در مقايسه با كشورهايی نظير عربستان، تركيه و مصر حائز نمره بالاتری شده است. در اين زيرشاخص كشور لائوس با نمره 69.2 و كشور سومالی با نمره 22.6 بهترين و كمترين نمره را كسب كرده اند. در زيرشاخص مديريت و بهره وری منابع، ايران با نمره 23.4 كمترين نمره را در بين كشورهای جهان كسب كرده و كشور عربستان نيز در اين زيرشاخص وضعيت نامطلوبی دارد. اين مسئله بيانگر عدم توجه به مديريت صحيح منابع در كشور ما و برخی ديگر از كشورهای منطقه است. اين در حالی است كه كشور مالاوی با نمره 63.8 بهترين نمره را در اين بخش كسب كرده است.

جایگاه ایران در شاخص های محیط زیستی اهداف توسعه پایدار

در برخی شاخص‌ها نمره كشورها تقريباً مشابه است كه از آن جمله می‌توان به خدمات آب آشاميدنی و بهداشتی، سرانه انتشار نيتروژن و SO2 و شاخص سلامت اقيانوس اشاره كرد. همچنين در برخي شاخص ها در مقايسه با كشورهای ديگر، ايران در وضعيت مطلوبی قرار دارد كه از آن جمله می‌توان به شاخص های مساحت محوطه های دريايی و خشكی محافظت شده با اهميت تنوع زيستی، ميانگين غلظت ساليانه ذرات معلق با قطركمتر از 2.5 ميكرون، ماهی صيد شده از ذخاير بيش از حد بهره برداری شده و ماهی صيد شده توسط روش ترال اشاره كرد. در برخی شاخص ها نيز وضعيت كشور در مقايسه با كشورهاي ديگر منطقه در وضعيت نامطلوبی قرار دارد كه از آن جمله ميتوان به شاخص های انتشار CO2 ناشی از احتراق سوخت به ازای كل توليد برق، سهم انرژی‌های تجديدپذير در كل عرضه انرژی و سرانه انتشار CO2 ناشی از احتراق سوخت فسيلی و توليد سيمان اشاره كرد.

جایگاه ایران در شاخص توسعه انسانی

در شاخص توسعه انسانی ايران، بالاتر از كشور مصر و پايين تر از عربستان و تركيه در جايگاه 76 در سطح جهان قرار دارد. همچنين ايران طی 30 سال اخير رشد مطلوب ساليانه ميانگين 0.83 درصد را شاهد بوده است. درخصوص شاخص توسعه انسانی تعديل شده محيط زيستی ايران بالاتر از كشور عربستان و پايين تر از مصر و تركيه در جايگاه 80 در سطح جهان قرار دارد. مقايسه دو شاخص فوق نشان مي دهد هرچند عربستان نمره مطلوبی در شاخص توسعه انسانی دارد ولی در انتشار كربن و ردپای مواد وضعيت نامطلوبی دارد. در مقابل مصر علی‌رغم رتبه نه چندان مطلوب در شاخص توسعه انسانی 97 در شاخص‌های انتشار كربن و ردپای مواد نمره خوبی كسب كرده است. مقايسه كشور ايران و تركيه نشان می‌دهد كه هرچند در شاخص انتشار كربن وضعيت تركيه مناسب‌تر است ولی در شاخص ردپای مواد ايران وضعيت مطلوب‌تری دارد.