سینمای عربستان سعودی؛ بازوی فرهنگی یا سرمایه راهبردی

به گزارش تجارت نیوز، صنعت سینما در عربستان سعودی که تا کمتر از یک دهه پیش زیر فشار محدودیت‌های شدید اجتماعی و قانونی قرار داشت، امروز به یکی از ستون‌های برنامه توسعه ملی در چارچوب چشم‌انداز 2030 تبدیل شده است. این تحول نه‌تنها به عنوان یک ابزار سرگرمی، بلکه به مثابه اهرمی برای دیپلماسی فرهنگی، تنوع‌بخشی اقتصادی و جذب سرمایه خارجی مورد استفاده قرار می‌گیرد. سرمایه‌گذاری مستقیم صندوق سرمایه‌گذاری عمومی و نهادهایی  مانند MBC Studios، تلفاز ۱۱ (Telfaz11) و Film AlUla نشان‌دهنده اراده راهبردی ریاض برای تبدیل سینما به بخشی از زیرساخت قدرت نرم پادشاهی است. این در حالی است که طبق گزارش عرب‌نیوز، بودجه اختصاصی بخش فیلم و سرگرمی در برنامه چشم‌انداز 2030 طی پنج سال اخیر بیش از 250 درصد رشد داشته و این بخش به عنوان یکی از 13 حوزه کلیدی «برنامه تحول ملی» تعریف شده است.

پروژه‌های شاخص و ابعاد ژئو–فرهنگی

بررسی پروژه‌های پرچم‌دار این صنعت نشان می‌دهد که عربستان به‌طور همزمان دو مسیر موازی را دنبال می‌کند: بازسازی روایات تاریخی و هویتی و ورود به بازار جهانی سینما با همکاری‌های فرامرزی.

• «معاویه» (Muawiya)

این سریال با بودجه‌ای حدود ۱۰۰ میلیون دلار و تولید MBC Studios، بزرگ‌ترین پروژه تلویزیونی تاریخ عربستان است. انتخاب موضوع و مقیاس تولید، این اثر را از یک محصول سرگرمی صرف به ابزاری برای نفوذ روایی در گفتمان جهان اسلام تبدیل کرده است. در همین راستا گروهی از ناظران مدعی‌اند واکنش‌ها در ایران و عراق به نمایش سریال معاویه، نشان‌دهنده پتانسیل بالای تولیدات سعودی در شکل‌دهی به مباحث فرهنگی–سیاسی منطقه است. از همین رو گفته می‌شود این پروژه طبق گزارش Soul of Saudi بخشی از راهبرد محتوایی «صادرات روایت» ریاض محسوب می‌شود که هدف آن بازآرایی تاریخی رویدادهای صدر اسلام برای مخاطبان معاصر در راستای منافع فرهنگی پادشاهی است.

• «جنگجوی صحرا» (Desert Warrior)

این اثر با بودجه‌ای بین ۱۴۰ تا ۱۵۰ میلیون دلار و همکاری مشترک با ایالات متحده، در منطقه نئوم (NEOM) فیلم‌برداری شده و به گفته بیزنس اینسایدر نمونه‌ای موفق از بهره‌گیری عربستان از مزیت‌های جغرافیایی و لجستیکی خود در جذب پروژه‌های بین‌المللی است. حال با توجه به داده‌های کمیسیون فیلم سعودی، این پروژه به‌تنهایی بیش از 2 هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرده و زیرساخت‌های فنی ماندگاری مانند استودیوهای صحرایی نئوم را به جای گذاشته است.

• «در میان شن‌ها» (Within Sand)

نخستین فیلم سعودی که به‌طور کامل در نئوم ساخته شده و روایتگر داستانی بومی با المان‌های طبیعت‌گرایانه است. طبق گزارش النسرِد فیلمز (AlSarid.com)، این اثر با هدف حضور در جشنواره‌های بین‌المللی تولید شده و تلاش دارد برندی سینمایی مبتنی بر هویت محلی ایجاد کند. به باور ناظران این فیلم توانسته در جشنواره بین‌المللی فیلم روتردام پذیرفته شود که نخستین حضور جهانی یک اثر تولیدی نئوم در سطح رقابتی اروپاست.

• پروژه‌های «نوره» (Norah) و «نبرد یرموک» (Battle of Yarmouk)

بخشی از پنج پروژه اعلام‌شده توسط ترکی آل‌شیخ در سال ۲۰۲۵ که محوریت محتوایی آن‌ها بر فتوحات صدر اسلام قرار دارد. این آثار از حمایت مستقیم کمیسیون فیلم سعودی برخوردارند و نشان‌دهنده پیوند میان روایت تاریخی و اهداف ژئوپلیتیکی هستند. بر اساس داده‌های BroadcastPro (برادکست پرو)، این دو پروژه بخشی از یک بسته محتوایی با ارزش کل حدود 300 میلیون دلار هستند که هدف آن رقابت مستقیم با تولیدات تاریخی ترکیه و ایران است.

• تولیدات مستقل معاصر

آثاری مانند «کتاب خورشید» (The Book of Sun) و ناقه (Naga) که توسط Telfaz11 ساخته و از طریق نتفلیکس توزیع شده‌اند، تلاشی برای ورود به بازار جهانی و آزمودن ژانرهای نوین محسوب می‌شوند. «ناقه» با فضای مینیمال و روایت معاصر، موفق به جلب توجه منتقدان بین‌المللی شده است. طبق داده‌های نتفلیکس (Netflix)، فیلم «ناقه» در هفته نخست اکران آنلاین در رتبه ۵ پربیننده‌ترین آثار غیرانگلیسی‌زبان پلتفرم قرار گرفت.

اثرات اقتصادی و پیوند با اقتصاد خلاق

بر اساس تحلیل‌های پایگاه خبری برادکست سرمایه‌گذاری در صنعت فیلم نه‌تنها به ایجاد اشتغال مستقیم در حوزه‌های بازیگری، کارگردانی و تولید منجر می‌شود، بلکه زنجیره‌ای از صنایع پشتیبان را فعال می‌کند، از جمله:

• گردشگری سینمایی: افزایش ورود گردشگران به مناطق فیلم‌برداری مانند العلا و نئوم.
• زیرساخت‌های لجستیکی و خدماتی: رشد شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات تجهیزات، حمل‌ونقل و لوکیشن.
• آموزش و توسعه نیروی انسانی: ایجاد مراکز آموزشی تخصصی برای تربیت فیلم‌برداران، صدابرداران و طراحان صحنه.

همزمان داده‌های اقتصادی نشان می‌دهد سهم بخش فرهنگ و سرگرمی در تولید ناخالص داخلی عربستان از ۱.۲ درصد در سال ۲۰۲۲ به هدف‌گذاری بیش از ۳ درصد تا سال ۲۰۳۰ افزایش خواهد یافت. این رشد معادل بیش از ۳۵ میلیارد دلار ارزش افزوده سالانه است و در کنار افزایش صادرات محتوای فرهنگی، به کاهش وابستگی اقتصاد به نفت کمک می‌کند. در این میان داده‌های وزارت فرهنگ عربستان نشان می‌دهد که حجم سرمایه‌گذاری خصوصی در بخش فیلم و سرگرمی در سال 2024 به بیش از 1.4 میلیارد دلار رسیده که نسبت به سال 2018 بیش از شش برابر رشد داشته است.

طبق آمار کمیسیون فیلم سعودی، بودجه سالانه تولیدات سینمایی عربستان در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۴۰۰ میلیون دلار رسیده که این رقم تقریبا دو برابر سرمایه‌گذاری سالانه امارات و نزدیک به ۷۰ درصد بودجه صنعت فیلم ترکیه است. همچنین، ورود بیش از ۲۵۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) در این بخش از آغاز اجرای چشم‌انداز 2030، نشان‌دهنده جذابیت بازار سینمایی پادشاهی برای شرکت‌های بین‌المللی است. در سطح جهانی، عربستان با سرعتی بالاتر از میانگین رشد صنعت فیلم آسیا–اقیانوسیه (۴.۵ درصد سالانه) پیش می‌رود و در مسیر تبدیل‌شدن به بازیگری نوظهور در بازار محتوای سرگرمی قرار دارد.

جایگاه منطقه‌ای و رقابت بین‌المللی پادشاهی در عرصه سینما

عربستان با توسل به این سیاست‌ها به دنبال ایجاد مرکز فیلم‌سازی پیشرو در جهان عرب است تا بتواند با بازارهای تثبیت‌شده‌ای مانند امارات و ترکیه رقابت کند. مقایسه ظرفیت‌های نئوم با «هالیوود شرق» در دوبی و استودیوهای استانبول، نشان می‌دهد که ریاض در حال سرمایه‌گذاری بر مزیت‌های ترکیبی – از جمله حمایت مالی دولتی، مشوق‌های مالیاتی، و جغرافیای متنوع فیلمبرداری – برای جذب پروژه‌های بزرگ بین‌المللی است. همچنین، همکاری با پلتفرم‌های جهانی مانند نتفلیکس و آمازون پرایم (Amazon Prime) نه تنها به توزیع محتوای سعودی کمک می‌کند، بلکه باعث ارتقای استانداردهای تولید داخلی می‌شود.

سناریوها و ریسک‌ها تا 2030

برخی کارشناسان هشدار می‌دهند که موفقیت این راهبرد به استمرار حمایت مالی دولت، تداوم فضای باز فرهنگی و توانایی در رقابت کیفی با تولیدات بین‌المللی بستگی دارد. در سناریوی خوش‌بینانه، با حفظ نرخ رشد سرمایه‌گذاری و گسترش همکاری با بازارهای آسیایی و غربی، عربستان می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ سهمی بیش از ۵ درصد از بازار فیلم منطقه منا (MENA) را به خود اختصاص دهد. اما در سناریوی بدبینانه، محدودیت‌های احتمالی بر محتوای تولیدات، تغییر در اولویت‌های بودجه‌ای یا تنش‌های ژئوپلیتیکی می‌تواند این روند را متوقف یا معکوس کند. این امر می تواند منجر به از دست رفتن فرصت‌های صادرات محتوای فرهنگی و کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری خارجی شود.

طبق گزارش Variety کمیسیون فیلم سعودی در حال مذاکره با سه استودیوی بزرگ هالیوودی برای احداث پایگاه دائمی تولید در نئوم است که می‌تواند ظرفیت تولید سالانه عربستان را تا 200 درصد افزایش دهد.

در نهایت باید گفت تحول صنعت سینمای عربستان نمونه‌ای از پیوند سیاست فرهنگی، دیپلماسی عمومی و اقتصاد خلاق است. این سیاست با استفاده از سرمایه‌گذاری کلان، تنوع ژانری، همکاری‌های بین‌المللی و بهره‌گیری از مزیت‌های جغرافیایی، سینما را به اهرمی برای افزایش نفوذ نرم و تحکیم جایگاه منطقه‌ای–جهانی پادشاهی تبدیل کرده است. از همین رو به باور ناظران چنانچه این روند تا ۲۰۳۰ ادامه یابد، عربستان می‌تواند به هاب سینمایی جهان عرب بدل شود؛ جایگاهی که نه‌تنها بازده اقتصادی قابل‌توجهی دارد، بلکه در تغییر موازنه فرهنگی منطقه نیز اثرگذار خواهد بود. در این مسیر، پادشاهی با ترکیب سرمایه‌گذاری پایدار، رویکرد بین‌المللی و روایت‌سازی راهبردی، به‌دنبال تثبیت جایگاه خود در زنجیره جهانی تولید محتوا است. با این حال، کارشناسان فرهنگی می‌گویند که تداوم این مسیر نیازمند توجه به تنوع روایی و پرهیز از تک‌صدایی ایدئولوژیک است تا اعتماد مخاطبان داخلی و خارجی حفظ شود.