اقتصاد ونزوئلا؛ مدفون در دلارهای نفتی

شهری که هیچ‌کس در آن شب‌ها جرات تردد ندارد. مردمی که به امید خرید مایحتاج خوراکی در صف‌های طولانی ایستاده‌اند. افرادی که بر سر یک‌تکه نان دعوا می‌کنند. کودکانی که میان زباله‌ها دنبال چیزی برای خوردن می‌گردند. بیمارستان‌هایی کثیف و بی‌بهره از امکانات، قفسه‌های خالی داروخانه‌ها، پزشکانی که بیمارانشان را زیر نور موبایل جراحی می‌کنند، سردخانه‌هایی که هر هفته 40 تا 50 جسد را تحویل می‌گیرند.

جملات بالا شاید شما را به یاد فیلم‌های هالیوودی با موضوع آخر زمان بیندازد؛ اما این‌ها همگی تصاویری از ثروتمندترین کشور آمریکای جنوبی هستند. کشوری که با دارا بودن 25 درصد از ذخایر نفتی تثبیت‌شده جهان، نفت‌خیزترین کشور جهان است. ونزوئلا کشوری است که این روزها همه منتظر فروپاشی آن هستند. تورمی باورنکردنی، فساد سازمانی ، ناامنی، رشد منفی و کوچک شدن اقتصاد ، مشکلاتی است که ونزوئلا را زمین‌گیر کرده و نفس‌هایش به شماره انداخته است. ونزوئلا را می‌توان نمونه زنده بیماری هلندی دانست که آثار این بیماری را به‌خوبی به جهانیان نشان می‌دهد. چه چیزی ونزوئلا را به این روز انداخته است؟ چگونه کشوری ثروتمند به خاک سیاه نشسته و چیزی از آن باقی نمانده است؟ برای بررسی این موضوع در ابتدا نگاهی به تاریخ این کشور می‌اندازیم. سپس به بررسی ساختار اقتصاد ونزوئلا و مشکلات سال‌های اخیرش می‌پردازیم.

پوپولیستی که می‌خواست فقرا را نجات دهد

ونزوئلا از زمانی کشفش توسط کریستف کلمب تا اوایل قرن 19 میلادی، مستعمره کشور اسپانیا بود؛ اما در سال 1811 توانست استقلال خود را به دست بیاورد. در قرن نوزدهم و حتی اوایل قرن بیستم، حکومت دیکتاتوری و درگیری‌های سیاسی در ونزوئلا برقرار بود؛ اما از سال 1958 به بعد، حاکمیت دموکراتیک غیرنظامی در این کشور وجود داشت که البته خالی از درگیری و برخورد نبود.

در سال 1999 هوگو چاوز رئیس‌جمهور این کشور شد. این تاریخ را می‎توان از سرنوشت‌سازترین زمان‌های تاریخ معاصر کشور ونزوئلا دانست. او در زمان ریاست جمهوری خود سیاست‌هایش را بر پایه دلارهای نفتی بنا کرد و عوام‌فریبانه به پشتوانه درآمد بالای نفتی پیش رفت.

منتقدان هوگو چاوز بر این باور هستند که چاوز به‌جای استفاده از ثروت خدادادی در جهت توسعه پایدار کشور ونزوئلا، تلاش کرد که جایگاه خود را محکم‌تر کند و نوعی الیگارشی را در این کشور به وجود آورد. الیگارشی یعنی حکومت یک گروه کوچک فاسد بر کشور که پاسخ‌گوی مردم هم نیستند.

او همچنین میلیاردها دلار از درآمدهای نفتی ونزوئلا را که باید خرج توسعه زیرساخت‌های اقتصادی این کشور می‌شد، در کشورهای دیگر آمریکای لاتین خرج کرد و حتی بدهی‌های کشورهای آرژانتین و برزیل را پرداخت کرد.

هوگو چاوز، فیدل کاسترو و محمود احمدی‌نژاد

چاوز ارزش پول ونزوئلا را کاهش داد. طی دوره 4 ساله و تا سال 2004 نرخ رشد اقتصادی این کشور به‌شدت سقوط کرد. چاوز اقداماتی انجام داد که نشان‌دهنده عدم آگاهی او از علم اقتصاد بود. به‌طور مثال برای حمایت از اقشار فقیر، سربازانش را به خیابان‌های شهر فرستاد که تا جلوی هر افزایش قیمتی را بگیرند.

این در حالی رخ می‌داد که افزایش قیمت‌ها اجتناب‌ناپذیر بود؛ چراکه ارزش پول ونزوئلا بیش از 50 درصد کاهش‌یافته بود. از سوی دیگر هزینه‌های تولید به دلیل افزایش قیمت مواد خام وارداتی زیاد شده بودند. در این شرایط هرکسی که اقتصاد می‌دانست متوجه می‌شد که اقدامات دستوری کارساز نخواهند بود.

چاوز چیزی از علم اقتصاد نمی‌دانست. برای حمایت از اقشار فقیر، سربازانش را به خیابان‌های شهر می‌فرستاد که تا جلوی افزایش قیمت‌ها را بگیرند.

نوشتن درباره اقدامات چاوز موضوع این مقاله نیست؛ اما او را می‌توان از شخصیت‌های کاریزماتیک این دوران دانست که نزدیکی زیادی با افرادی چون فیدل کاسترو و محمود احمدی‌نژاد داشت. وی در سال 2000 نیز در پی سفرش به کشورهای عضو اوپک با صدام حسین دیدار کرد.

انفجار قاچاق دولتی و فروپاشی اقتصاد ونزوئلا

برای آشنایی بیشتر با اقتصاد ونزوئلا، لازم است که بخش دولتی را در این اقتصاد به‌خوبی رصد کنیم. همان‌طور که پیش‌تر نیز گفتیم، اقتصاد این کشور کاملا بر پایه دلارهای نفتی شکل‌گرفته است و با فروش نفت و گاز پابرجا است. کشور ونزوئلا پنجمین صادرکننده نفت خام و سومین تولیدکننده نفت اوپک است.

شرکت نفت ونزوئلا یک شرکت صددرصد دولتی است و وظیفه اکتشاف، پالایش، تولید و صادرات نفت و گاز را بر عهده دارد. دولت در اقتصاد ونزوئلا بسیار فربه و نقشش پر‌رنگ است. تا پیش از سال 1999، بخش زیادی از اقتصاد ونزوئلا در دست بخش خصوصی بود؛ اما ملی‌سازی، پس‌ازاین دوران شروع و دولت بزرگ و بزرگ‌تر شد.

کلیه صنایع سنگین و بنگاه‌های اصلی در بخش نفت و گاز ، فولاد ، سیمان ، تولید و پخش مواد غذایی ، مخابرات و برق همه و همه در دستان دولت ونزوئلا هستند.

طی 5 سال گذشته تولید نفت ونزوئلا از 2.5 میلیون بشکه در روز به دلیل فرسوده‌شدن چاه‌های نفت به 2.1 میلیون بشکه در روز کاهش‌یافته است. عمده نفت تولیدی ونزوئلا نفت فوق سنگین است که میانگین قیمت استخراج هر بشکه نفت و رساندن آن به پایانه‌های صادراتی، حدود 15 دلار تمام می‌شود.

بخش صنعت و معدن

این بخش تنها 33.3 درصد از تولید ناخالص داخلی (Gross Domestic Product or GDP) اقتصاد ونزوئلا را تشکیل می‌دهد. 21.8 درصد از نیروی کار این کشور در بخش صنعت و معدن مشغول به کار هستند. کاهش رشد بخش صنعتی ونزوئلا در سال 2014 آغاز شد و از منفی 4 درصد به منفی 8 درصد و در سال 2015 به منفی 8.5 درصد رسید. صنايع عمده كشور ونزوئلا به شرح زیر هستند:

نفت، مصالح ساختماني، صنايع غذايي، پارچه‌بافی و پوشاك، چوب، لاستيك، سنگ‌آهن و معدن، فولاد، آلومينيوم، مونتاژ وسايل موتوري.

ونزوئلا روزانه در حدود 1.8 ميليون بشكه نفت صادر می‌کند که 79 درصد آن نفت خام و 21 درصد باقی‌مانده فرآورده‌های نفتی است. شركت نفت ونزوئلا، دارای سه مجموعه پالایشگاه به نام سیتگو در سه ایالت امریکا با ظرفیت پالایش 730 هزار بشکه نفت در روز است. این کشور چهارمین توليدكننده‌ي سيمان در آمريكاي جنوبي پس از برزيل، مكزيك و كلمبيا است.

مجموعه پالایشگاه‌های شرکت ونزوئلایی سیتگو در سه ایالت امریکا ظرفیت پالایش روزانه 730 هزار بشکه نفت را دارند.

شركت سمكس با توليد بيش از 50 درصد سيمان ونزوئلا، بزرگ‌ترين توليدكننده‌ي سيمان در اين كشور است. دومین شرکت بزرگ تولید سیمان ونزوئلا، شرکت سیمان سروآسول در استان ماتورین با ظرفیت تولید یک‌میلیون تن سیمان است که با فناوری آلمانی توسط مهندسان ایرانی احداث‌شده است.

در زمينه‌ زغال‌سنگ، ونزوئلا در آمريكاي جنوبي رتبه دوم را پس از كلمبيا دارد. اين كشور از دهه‌ 1990 توليدكننده‌ي بين‌المللي زغال‌سنگ، آهن، استيل، آلومينيوم، طلا و چند ماده معدنی دیگر بوده است.

توليد طلا نيز در سال‌هاي گذشته افزایش‌یافته است. يكي از دلايل اين افزايش، توليد بالاي سنگ معدن در اين كشور است. بزرگ‌ترين توليدكننده‌ي طلا در ونزوئلا شركت هكلا نام دارد. همچنین شرکت گلدن رزرو کانادا در حال مذاکره برای استحصال طلا در ونزوئلا با سرمایه‌گذاری 4 میلیارد دلاری است.

بخش کشاورزی؛ از عرش به فرش

این بخش نیز قسمت کوچکی از تولید ناخالص داخلی اقتصاد ونزوئلا را تشکیل می‌دهد. تنها 6.3 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور از بخش کشاورزی به دست می‌آید. دلارهای نفتی بلای خانمان براندازی بودند که یکی از تاثیرات منفی آن در بخش کشاورزی کشور ونزوئلا ظاهر شدند.

پیش از روی کار آمدن سیستم سوسیالیستی، ونزوئلا می‌توانست بخش عمده بازار مصرف داخلی خودش را تامین کند و نیازی به واردات نداشت؛ اما طی دهه‌های گذشته، دلارهای نفتی باعث واردات کالاهای کشاورزی شد و آن‌قدر عرصه را بر کشاورزان و دامداران تنگ کرد که دست از کشت و کار کشیدند و راهی شهرها شدند. به‌این‌ترتیب بازارهایشان پر از محصولات کشاورزی برزیل، آرژانتین، اروگوئه و دیگر کشورهای آمریکای جنوبی شد.

این در حالی است که زمین‌های کشاورزی، بیش از یک‌چهارم خاک این کشور را تشکیل می‌دهند. تا پیش از ابتلا به بیماری هلندی، این کشور قادر بود برنج، ذرت، میوه‌های گرمسیری و همچنین گوشت گاو و خوک تولیدی‌اش را صادر کند؛ اما طی سال‌های گذشته، واردکننده برنج سورینام از اروگوئه، گوشت برزیلی، لبنیات اروگوئه‌ای شده و با مشکل شدید امنیت غذایی روبه‌رو است.

تمام این‌ها ونزوئلا را که یکی از قدرت‌های بزرگ کشاورزی دنیا بود، به وارد‌کننده بزرگ محصولات کشاورزی تبدیل کرد. بخش خدمات نیز 63.1 درصد تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می‌دهد و 71 درصد از نیروی کار این کشور را در اختیار دارد.

نگاهی به آمار

روند تغییرات تولید ناخالص داخلی ونزوئلا را می‌توانید در دو نمودار زیر به‌خوبی مشاهده کنید:

منبع داده‌‌ها: بانک جهانی

همان‌طور که در این دو نمودار مشاهده می‌کنید، از سال 2003 تا 2010 این اقتصاد ونزوئلا با رشد تولید ناخالص داخلی مواجه بود؛ اما پس‌ازآن دچار سقوط و نوسان شده است. بر اساس آمار بانک جهانی در سال 2016 میزان تولید ناخالص داخلی در اقتصاد ونزوئلا بر اساس نرخ رسمی مبادله 240 میلیارد دلار بود که رشد منفی 8.5 درصدی را تجربه کرده است. در جدول زیر می‌توانید تولید ناخالص داخلی ونزوئلا را به تفکیک سهم بخش‌های عمده اقتصادی در سال 2016 ببینید.

منبع داده‌ها: بانک مرکزی ونزوئلا

نمودار بالا نیز نرخ رشد تولید ناخالص داخلی این کشور را نشان می‌دهد این نمودار به‌خوبی نابودی اقتصاد این کشور از سال 2014 را به نمایش گذاشته است.

شاخص‌هایی که حال خوبی ندارند

نرخ بیکاری در اقتصاد ونزوئلا در سال 2014 برابر با 7 درصد بود که بر اساس آمار در سال 2016 به 7.3 درصد رسیده است. متاسفانه اطلاعات به‌روزی در این زمینه در دسترس نیست. در خصوص نرخ بیکاری باید به بیکاری پنهان اشاره کرد. در حال حاضر دولت ونزوئلا 2.5 میلیون شاغل و به همین میزان مستمری‌بگیر و بازنشسته دارد.

همچنین کارهای غیر مولدی ایجادشده که باعث کاهش میزان نرخ بیکاری شده است. کارهایی مانند متصدی آسانسور در ساختمان‌های دولتی. در مورد آمار بیکاری اعداد ضدونقیضی ارائه‌شده است. نمودار زیر نوسانات نرخ بیکاری را در کشور ونزوئلا را نشان می‌دهند.

منبع داده‌ها: بانک جهانی

در کنار بیکاران، شاغلینی که از جرگه بیکاران گریخته‌اند هم، وضعیت خوبی ندارند. سطح دستمزدها در این کشور بسیار پایین است و حقوق پایه به‌سختی می‌تواند هزینه‌های زندگی روزمره را تامین کند. در سال 2016 دولت دستمزدها را 100 درصد افزایش داد اما با توجه تورم افسارگسیخته و اوضاع نابسامان اقتصادی، این افزایش تاثیری در زندگی مردم نداشت و وضعیت را بدتر کرد.

میزان ذخایر ارزی ونزوئلا در سال‌های اخیر کم و کمتر شده است به‌نحوی‌که میزان این ذخایر از 36.36 میلیارد دلار در سال 2008 به 11 میلیارد دلار در سال 2017 کاهش‌یافته است. این اصلا خبر خوبی برای یک کشور وابسته به ذخایر ارزی نیست. تراز تجاری ونزوئلا تا سپتامبر 2015 منفی 782 میلیون دلار بود. نرخ بهره در حال حاضر نزدیک به 21 درصد است و می‌توانید نوسانات آن را در نمودار زیر به‌خوبی مشاهده کنید.

منبع داده‌ها: بانک مرکزی ونزوئلا

مادورو مشکلات اقتصاد ونزوئلا را توطئه دشمن می‌داند

تصور میزان نرخ تورم در ونزوئلای کنونی، یکی از کارهای سخت دنیا است. سقوط قیمت نفت، اقتصاد ونزوئلا را تماما وابسته به این محصول بود، فلج و تورم شدید و رکودی بی‌سابقه‌ای را در این کشور حاکم کرد. نرخ تورم در این کشور به اعداد سرسام‌آوری رسیده است که تصور آن بسیار دشوار است.

نرخ تورم که بر اساس آمار، رقم 14 هزار درصد را نیز رد کرده است. این تورم باعث کمبود شدید غذا و دارو و مهاجرت مردم از این کشور شده است. این در حالی است که مادورو رئیس‌جمهور این کشور مشکلات اقتصادی را توطئه دشمن دانسته و معتقد است آمریکا باعث این مشکلات و تورم بالا است.

منبع داده‌ها: بانک مرکزی ونزوئلا

نرخ تورم این کشور در سال 2014 برابر 63 درصد بوده است و در فاصله 4 سال نرخ تورم در اقتصاد ونزوئلا به 24571 درصد رسید. بله درست می‌بینید، بیست و چهار هزار و پانصد و هفتاد و یک درصد!

این نرخ تورم در دنیا بی‌سابقه است. این نرخ نشان‌دهنده نادیده گرفتن قدرت اقتصاد است. نشان‌دهنده گرفتار شدن به پوپولیست و عوام‌فریبی سران یک کشور است. این نرخ نشان می‌دهد که اگر یک ضربه به اقتصاد وارد کنید او به شما 70 ضربه وارد می‌کند.

ونزوئلا، تراژدی اقتصاد

ونزوئلا امروز بیش از هر چیز حاصل نادیده گرفتن علم اقتصاد است. چاوز با وعده نجات قشر فقیر، مبارزه با فساد و انقلاب بولیوار، رئیس‌جمهور این کشور شد؛ اما پس از او نه‌تنها فقر از بین نرفت، بلکه افراد بیشتری را نیز در خود بلعید. فساد بیشتر شد، شکاف طبقاتی عمیق‌تر و عمیق‌تر شد و یک تراژدی در تاریخ علم اقتصاد به ثبت رسید.

ونزوئلا کشوری که زمانی از قدرت‌های بزرگ کشاورزی دنیا بود، به یک واردکننده بزرگ محصولات کشاورزی تبدیل شد. چاوز رئیس‌جمهور سابق این کشور، به‌جای حل مشکلات اقتصادی این کشور از مردم درخواست می‌کرد که کمتر غذا بخورند و مصرف برنجشان را کنترل کنند.

این قبیل توصیه‌ها توسط رئیس‌جمهور حال حاضر این کشور، یعنی نیکلاس مادورو نیز تکرار می‌شود. به‌طور مثال مادورو از مردم خواسته است برای عبور از شرایط اضطراری اقتصادی، دمای کولرهایشان را کم کنند و 60 روز سشوار نکشند! البته نکته‌ای که وجود دارد این است که در زمان چاوز، نفت 140 دلاری تا حدودی می‌توانست اشتباهات سیاسی و اقتصادی او را پوشش دهد اما در زمان مادورو خبری از نفت گران‌قیمت نبود و این دقیقا شروع فاجعه بود.

روابط ایران و ونزوئلا

از دو دهه گذشته تا به امروز روابط سیاسی و تجاری میان ایران و ونزوئلا شکل‌گرفته است. احداث كارخانه‌هاي توليد خودرو، تراكتورسازی، ساخت کشتی‌های نفت‌کش، سيمان، ساخت خانه‌هاي ارزان‌قیمت، دوچرخه، کارخانه‌های تولید لبنیات، کارخانه تزریق پلاستیک و خانه‌هاي پیش‌ساخته از جمله زمينه‌هاي صادرات خدمات فنی مهندسی، تولید مشترک و سرمايه‌گذاري ايران در ونزوئلا است.

تا پیش از شروع بحران نفتی در سال 2014 تراز تجاری ایران و ونزوئلا روند مثبتی داشته اما پس‌ازآن روند نزولی را پیش‌گرفته است.

در چند سال‌ گذشته، رفت‌وآمدهای مقامات سياسي و دولتي دو كشور، موجب امضاي تفاهم‌نامه‌ها و موافقت‌نامه‌هاي زير شده است:

• موافقت‌نامه‌ي بازرگاني ميان دو كشور كه در آذرماه 1383 در تهران به امضا رسيد.
• موافقت‌نامه‌ي تجارت آزاد كه در اسفندماه 1383 در کاراکاس به امضا رسيده و اجرايي نمودن ضمايم پنج‌گانه آن در حال انجام است.
• يادداشت تفاهم تاسيس شركت مشترك بازرگاني ونزوئلايي-ايراني (ونيزانكو)، كه در سفر تيرماه آقاي چاوز در سال 1386 توسط معاونين وزراي بازرگاني دو كشور امضا شد.
• يادداشت تفاهم تاسيس بانك و صندوق مشترك ايران با ونزوئلا.
• موافقت‌نامه‌ي پرهيز از دريافت ماليات مضاعف.
• موافقت‌نامه‌ي گمركي.
• موافقت‌نامه‌ي تشكيل صندوق استراتژيك (راهبردي) سرمايه‌گذاري سنگين.

سخن آخر

اقتصاد ونزوئلا به‌طورقطع می‌تواند نمونه‌ای زنده از شکست پروژه‌هایی که بر پایه پوپولیست و عوام‌فریبی شکل می‌گیرند، باشد. ونزوئلا در کمتر از یک دهه به دلیل سیاست‌گذاری‌های غلط، نه‌تنها نتوانست حرکتی روبه‌جلو داشته باشد بلکه با سرعتی بالا به عقب پرتاب شد.

ونزوئلا به جهانیان نشان داد که علم اقتصاد چیزی نیست که با سیاست‌های دستوری و لحظه‌ای مشکلش مرتفع شود و این نکته قطعی را ثابت کرد که اقتصاد زنده و پویا است و در برابر کوچک‌ترین حرکت و سیاستی عکس‌العمل نشان می‌دهد. اقتصاد ونزوئلا یکی از مثال‌های خوب نفرین منابع یا بیماری هلندی در حوزه نفت است.