انواع بیمه، از چتر نجات کسب‌وکار تا کسب‌وکاری سودآور

بیمه یک کالای اجتماعی است که در برخی موارد می‌توان آن را یک کالای عمومی تلقی کرد. در همین راستا در بسیاری از کشورها دولت‌ها و سازمان‌های دولتی در قالب قوانینِ مصوب، خدمات مختلفی را به عنوان بیمه‌های قانونی و دولتی ارائه می‌کنند. البته با شکل‌گیری برخی نیازهای جامعه در حوزه‌ی بیمه زمینه فعالیت شرکت‌های خصوصی بیمه نیز فراهم شده است. شرکت‌های خصوصی تنها در حالتی وارد یک صنعت می‌شوند که با توجه به هزینه‌ها و فایده‌هایشان منفعتی کسب کنند. در غیر این صورت ورود به برخی صنایع توجیه منطقی نخواهد داشت (یکی از مصادیق شکست بازار). در این حالت است که دولت‌ها دست به کار می‌شوند. در حیطه بیمه نیز این اصل پابرجا است. شرکت‌های خصوصیِ بیمه در برخی قراردادهای بیمه‌ای به دلیل زیان‌ده بودن وارد نمی‌شوند، بنابراین لازم است دولت این قراردادها را سامان دهد و اجرا کند. در این مقاله نگاهی می‌اندازیم به انواع بیمه و کارکرد آن‌ها.

انواع بیمه

بیمه به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. در یکی از تقسیم‌بندی‌ها انواع بیمه را به این شکل شرح داده‌اند:

بیمه‌های اجباری (بیمه‌های اجتماعی)، بیمه‌های دولتی حمایتی، بیمه‌های بازرگانی یا اختیاری.

جبر و اختیار از جنسِ بیمه

‌ بیمه‌های اجتماعی بدون محاسبه ریسک و صرفا برای حمایت از نیروی کار جامعه منعقد می‌شوند. بیمه‌های دولتی نیز برای پیش‌برد امور اقتصادی کشور طراحی شده‌اند. اما داستان بیمه‌های بازرگانی متفاوت است. این بیمه‌ها با توجه به محاسبه ریسک بسته می‌شوند و در آن‌ها رقابت برای کسب سود وجود دارد.

بیمه‌های اجباری (اجتماعی)، اجباری از نوع خوب هستند، چراکه در راستای حمایت افراد منعقد می‌شوند. در ایران برای حمایت از نیروی کار یک سری بیمه‌ها از قبیل بیمه‌های اجتماعی، بیمه بیکاری، بیمه‌های بازنشستگی و درمانیِ کارکنان دولت وجود دارد.

بیمه‌های اجتماعی چون چتری برای حمایت از نیروی کار بر سر جامعه باز می‌شوند. بیمه‌های اجتماعی جنبه حمایتی داشته و هدف آن‌ها پوشش نیروی کار کشور و مراقبت از آن‌ها در برابر بیماری، از کار افتادگی، بازنشستگی و امثال این‌ها است. این بیمه باید برای کارکنان خصوصی و دولتی اجرا شود و ارائه این بیمه‌ها از سوی کارفرمایانِ بخش دولتی و به خصوصی برای پوشش کارکنان در کشور اجباری است. برخلاف بیمه‌های بازرگانی در این نوع از بیمه افراد یا حق بیمه را پرداخت نمی‌کنند و یا بخش بسیار کوچکی از آن را پرداخت می‌کنند، اما از مزایای آن بهره‌مند می‌شوند. حق بیمه ممکن است از سوی شخص دیگری نظیر کارفرما یا دولت برای افراد پرداخت شود.

سازمانی به بزرگی یک دولت

در بیمه‌های بازرگانی با قطع پرداخت حق بیمه، خدمات بیمه قطع خواهد شد، اما در بیمه‌های اجتماعی (اجباری) با قطع پرداخت حق بیمه ارائه خدمات بیمه‌ای ادامه خواهد داشت. در بیمه‌های بازرگانی نرخ حق بیمه است که سطح پوشش بیمه‌ای را مشخص می‌کند، اما در بیمه‌های اجتماعی نرخ حق بیمه و مزایای آن برای همه یکسان است.

بیمه می‌تواند ریسک تجارت را کم کند و رفاه همه را افزایش دهد.

سازمان تامین اجتماعی بزرگ‌ترین سازمان بیمه‌ اجتماعی کشوراست که تا سال 93 بیش از ۳۶ میلیون نفر را تحت پوشش خود قرار داده است. بعد از دولت، سازمان تامین اجتماعی را می‌توان بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین سازمان ایران دانست.

لشکر بیکاران و بیمه

یکی از مهم‌ترین بیمه‌های اجتماعی بیمه بیکاری است. اولین بار طرح بیمه بیکاری در سال ۱۹۱۱ در انگلیس تصویب شد. به دلیل اینکه اقتصاد در کشورهای اروپایی مبتنی بر بازار است، لذا نرخ بیکاری با توجه به بازار دارای نوساناتی می‌شود.

این شکل از بیمه مختص کسانی است که توانایی کار کردن ندارند و یا نمی‌توانند شغلی را به دست آورند. این حمایت شاید در نگاه اول عجیب به نظر بیاید، اما موجب امنیت اجتماعی و جلوگیری از نابسامانی و شورش‌های اجتماعی می‌شود. این بیمه آرامش را در افراد جامعه ایجاد می‌کند.

بیکاری فقر می‌آورد و فقر آسیب اجتماعی بزرگی است که کل جامعه را به گرداب می‌کشاند. فقر علاوه بر اینکه هم از جنبه‌های اقتصادی، روحی و جسمی به افراد آسیب می‌رساند، باعث اغتشاش نیز می‌شود. کنترل اغتشاشی که توسط لشکر فقرا به وجود می‌آید، بسیار دشوار خواهد بود، لذا حمایت از بیکاران تا زمان پیدا کردنِ شغلی مناسب به مصلحت یک سیستم اقتصادی است.

در ایران بعد از جنگ تحمیلی و رشد فزاینده بیکاری برای حمایت از بیکاران تامین اجتماعی قانون بیمه بیکاری را به مدت ۳ سال به طور آزمایشی تصویب کرد. این لایحه در سال 1369 به صورت دائم به اجرا گذاشته شد.

بازنشستگانِ خانه‌نشین

دولت باید برای تمام کارکنان خود بیمه بازنشستگی و درمانی را تامین کند. این بیمه به این ترتیب است که هر ماه درصدی از حقوق کارکنان، برای بیمه بازنشستگی و خدمات درمانی آنان و خانواده‌شان کسر می‌شود و به سازمان بازنشستگی و خدمات درمانی پرداخت می‌شود.

این بیمه تا زمانی که افراد مشغول به کار هستند، نیازهای درمانی خود و خانواده‌شان را برطرف می‌کند و بعد از پایان خدمت نیز از سازمان بازنشستگی حقوقی به آن‌ها پرداخت می‌شود.

دولت در نقش حمایت‌کننده

دولت موظف است، از برخی بخش‌های اقتصادی و اجتماعی کشور در راستای منافع ملی حمایت کند. این حمایت‌ها می‌تواند به صورتِ دادن یارانه ، حمایت‌های گمرکی و امثال این‌ها در اقتصاد متبلور شود. در اقتصاد برخی نیازهای بیمه‌ای هستند که با وجود کاربردی بودن و لازم بودنشان برای جامعه به دلیل هزینه‌های بالایشان زیان‌ده محسوب می‌شوند.

شرکت‌های خصوصی به دلیل اینکه حق بیمه نمی‌تواند هزینه‌هایشان را تامین کند، به سمت این نوع بیمه‌ها نمی‌روند. اما وجود این بیمه‌ها برای جامعه ضروری است و باید در اقتصاد اجرا شوند. مانند؛ بیمه محصولات کشاورزی، بیمه روستایی، بیمه‌های صادراتی.

بدون وجود بیمه بازار کشاورزی شکست خواهد خورد.

همان‌طور که گفته شد، این بیمه‌ها زیان‌ده هستند، به عبارتی دخل‌وخرج متعادلی ندارند و نیاز است که دولت در این مسئله دخالت کند. لذا شرکت‌های بیمه بخش خصوصی به دلیل سودآور نبودن این بیمه‌ها منطقی است که مایل به ارائه آن‌ها نباشند. این نوع از بیمه بسیار به تعریف کالاهای عمومی نزدیک هستند و نیاز به یاری دولت برای ارائه آن‌ها است، بنابراین آن‌ها را می‌توان بیمه دولتی نامید.

محصولات ارزشمندِ کشاورزی

یکی از بیمه‌های دولتی بیمه محصولات کشاورزی است که با هدف حمایت از کشاورزان اجرا می‌شود. کشاورزی همواره در معرض بلایی نظیر خشک‌سالی ، سیل ، آفت‌زدگی و آسیب‌های این‌چنین قرار دارد. در ایران لایحه حمایت از محصولات کشاورزی و کشاورزان در سال 1363 به تصویب رسید.

بیمه محصولات کشاورزی شبیه به بیمه بیکاری است، چراکه کشاورزان معمولا توانایی مالی پرداخت حق بیمه محصولات کشاورزی خود را ندارند و به دلیل استراتژیک بودن بسیاری از محصولاتِ آنان دولت بخش بزرگی از هزینه‌های بیمه آنان را به صورت یارانه پرداخت می‌کند.

این نوع کمک آثار مثبتی در اجتماع دارد؛

• از مهاجرت روستاییان به شهرها به دلیل مشکلات درآمدی و بیکاری جلوگیری می‌کند و روستاهای کشور خالی از سکنه نمی‌شوند.
• کاهش نیروی کار در بخش کشاورزی را متوقف می‌کند.
• این بیمه باعث حفظ تولید مواد غذایی و کشاورزی در سال‌های بعد می‌شود.
• با حمایت از کشاورزان از مهاجرت آن‌ها به شهرها جلوگیری می‌شود و شاهدِ به وجود آمدن معضلِ حاشیه‌نشینی و حلبی‌آبادها نخواهیم بود.

بیمه روستایی

یکی از معضل‌های اجتماعی مهاجرت روستاییان به شهرها و تخلیه روستاهاست. به دلیل نبود امکانات رفاهی و بیکاری معمولا افراد به کلان‌شهرها مهاجرت می‌کنند. این پدیده هم باعث تخلیه روستاها و از بین رفتن سبک زندگی روستایی و فایده‌هایش می‌شود و هم باعث نزدیک شدنِ هر چه بیشتر کلان‌شهرها به انفجار می‌شود.

منظور از انفجار هم افزایش جمعیت است و هم افزایش سرسام‌آور شغل‌های کاذب و غیررسمی که نه در GDP محاسبه می‌شوند نه مالیاتی پرداخت می‌کنند. کافی است یک‌بار با مترو در پایتخت سفر کنید. افراد مختلف از جای‌جای ایران در تلاش برای فروش اجناسشان به شما هستند. پدیده دست‌فروشی و مشاغلی این‌چنینی به دلیل مشکلات اقتصادی ایجاد می‌شود. افراد برای فرار از بیکاری و فقر به این‌گونه شغل‌ها روی می‌آورند.

لذا دولت باید به روستاییان کمک کرده و آن‌ها را تشویق به ماندن در روستاها کند. به این منظور در ایران صندوقی به نام صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر وجود دارد که زیر نظر بانک کشاورزی است. هزینه اصلی این بیمه توسط دولت پرداخت می‌شود و روستاییان از برخی خدمات درمانی و بازنشستگی آن استفاده می‌کنند. این بیمه می‌تواند باعث ایجاد انگیزه برای روستاییان شود که بمانند و بخش کشاورزی حفظ شود.

اهمیت صادرات در اقتصاد

صادرات نقش مهمی در اقتصاد کشورها دارد. بسیار حساس بوده و به دلیل محدود بودن بازارها و ریسکِ صادر کردن کالا به بازارهای نامطمئن، همواره درخطر خسارات و زیان‌های مالی مختلف قرار دارد. در کلیه کشورهای پیشرفته بیمه‌ای برای کمک به این بخش وجود دارد.

این بیمه‌ها که با حمایت دولت اجرا می‌شوند، نقش مهمی را در افزایش صادرات ایفا می‌کنند. این بیمه با توجه به ریسک، بازارهای هدفِ کالاهای صادراتی را بیمه می‌کند. بیمه صادراتی در اکثر کشورها سودآور نیست، به همین دلیل نیاز است که دولت‌ها به این مسئله وارد شوند. در ایران نیز این بیمه با حمایت دولت برقرار شده و نام آن صندوق ضمانت صادرات ایران است.

بیمه‌های بازرگانی یا اختیاری

این بیمه‌ها به دلیل سودآوری نیاز به ارائه‌شان توسط دولت و دریافت کمک از سوی دولت‌ها ندارند. بیمه‌های بازرگانی از این رو اختیاری هستند که طبق خواسته فرد منعقد می‌شوند. اجرای بیمه‌های بازرگانی منوط به این است که فرد آن را برای خود لازم بداند یا خیر. افراد با توجه به سبک زندگی‌شان و مصلحت آن تصمیم به استفاده از این بیمه‌ها می‌گیرند.

برخی از افراد بیمه‌های بازرگانی را در مقابل بیمه‌های قانونی و دولتی قرار می‌دهند. بیمه‌ اتومبیل، بیمه آتش‌سوزی، بیمه حمل‌ونقل، بیمه عمر، بیمه مسئولیت و… جزو بیمه‌های بازرگانی محسوب می‌شوند. در این بیمه‌ها بیمه‌گر و بیمه‌گذار با اختیار خود و با امضای قراردادی، در قبال هم متعهد شده و از خدمات متقابل یکدیگر بهره‌مند می‌شوند.

تمامی این بیمه‌های بازرگانی که ذکر شد، به‌عنوان یک کسب‌وکار مطرح هستند. بنگاه‌ها با محاسبه نسبت‌های ریسک و خسارت حق بیمه‌ای را برآورد می‌کنند و در ازای پرداخت آن از طرف بیمه‌گذار متعهد می‌شوند که خسارتش را جبران کنند. در یک طبقه‌بندی بیمه‌ها بازرگانی را به بیمه‌های اشخاص، اشیا و اموال، مسئولیت، اعتبار (تضمین و زیان پولی) تقسیم‌بندی می‌کنند.

بیمه اشخاص

این بیمه تمامی خدماتی که مربوط به افراد می‌شود، مانند درمان ، عمر و… را شامل می‌شود. هر چیزی که متعلق به شماست و وجود خارجی دارد، در معرض آسیب و خطر است. این خسارات می‌توانند مشمول بیمه شوند.

بیمه می‌تواند خدمات گران‌قیمت پزشکی را در اختبار عموم بگذارد.

بیمه اشیا و اموال به همین منظور ساخته شده است. این نوع بیمه دارای گستردگی و تنوع زیادی است و البته قدمتی بیشتری از انواع دیگر بیمه دارد. همان‌طور که در مقالات پیشین گفتیم، اولین بیمه‌ها از نوع بیمه اشیا و اموال بودند که برای پوشش خطرهای حمل‌ونقل کالا در دریاها منعقد می‌شدند.

برخی از مثال‌های بیمه اموال و اشیا عبارت‌اند از؛ بیمه اتومبیل ، بیمه ساختمان و آتش‌سوزی، بیمه حمل‌ونقل کالا (زمینی، هوایی، دریایی)، بیمه مهندسی و بیمه انرژی.

بیمه مسئولیت

اگر به هر دلیلی از جانب من خسارتی به شخص دیگری وارد شود، بنده مستلزم به جبران آن هستم. این خسارت ممکن است گاهی از توان من برای جبران خارج باشد. لذا در چنین شرایطی بیمه به خدمتم من می‌آید. بیمه عهده‌دار خسارت وارد شده از جانب من بر شخص دیگری می‌شود.

البته مسئولیت جزایی و یا کیفری من تحت پوشش بیمه قرار نمی‌گیرد و مسئول آن دسته از رفتارها و خسارت‌هایم خودم هستم. از انواع بیمه مسئولیت می‌توان از بیمه مسئولیت حمل‌ونقل، بیمه مسئولیت مدیران هتل‌ها، بیمه مسئولیت پزشکان، بیمه مسئولیت مهندسان و… نام برد.

بیمه اعتبار، تضمین و زیان پولی

دنیای تجارتِ امروز با بانک و وام و اعتبار گره خورده است. قطعا این گره خوردگی ریسک‌ها و نااطمینانی‌های را نیز به دنبال دارد و همین باعث شکل‌گیری تضمینی برای جبران خسارت‌های احتمالی شده است. بیمه‌های اعتبار خسارت ناشی از اعتبار و یا ناتوانی مالی شخص بدهکار را برای بیمه‌گذار جبران می‌کنند.