محیا وروانی 
کیمیای کثیف؛ چطور پولشویی اقتصاد را فلج می‌کند؟
پول‌های آلوده را به صورتِ مشروع و عاری از هرگونه آلودگی در می‌آورند. سپس چون پاک‌ترین و سالم‌ترین درآمدها که گویی عرق جبین برایش ریخته‌اند، از آن‌ها استفاده می‌کنند. این دقیقا اتفاقی است که در زمان پولشویی می‌افتد. پولی که از فعالیت‌های غیرقانونی کسب شده است و یا طی معاملاتی نامشروع به دست آمده است،
پول‌های آلوده را به صورتِ مشروع و عاری از هرگونه آلودگی در می‌آورند. سپس چون پاک‌ترین و سالم‌ترین درآمدها که گویی عرق جبین برایش ریخته‌اند، از آن‌ها استفاده می‌کنند. این دقیقا اتفاقی است که در زمان پولشویی می‌افتد. پولی که از فعالیت‌های غیرقانونی کسب شده است و یا طی معاملاتی نامشروع به دست آمده است، طی فرآیندی که به آن پولشویی گفته می‌شود، حالتی مشروع و قانونی به خود می‌گیرد. به دیگر سخن پول کثیف در هیبت پول پاک و عاری از آلودگی ظاهر می‌شود و وارد چرخه اقتصادی یک کشور می‌شود.
پولشویی در رنگین‌کمان جرایم، جز جرایم زرد به حساب می‌آید. جرایم زرد جرایمی هستند که بیشتر یقه‌سفیدها و مردم عادی و کارمندها مرتکب می‌شوند. با این جرایم مانند جرایم سیاه و خاکستری برخورد صریح و قاطع نمی‌شود. اما مشکلات بسیاری را برای جامعه به وجود می‌آورند و حرکت آن را با مشکلات جدی روبه‌رو می‌کنند. با این تعاریف لازم است که پدیده پولشویی را از نزدیک رصد کرده و با تبعات و اثرات آن بر اقتصاد آشنا شویم.
پولشویی چیست؟
تعاریف متعددی درباره پولشویی ارائه شده است اما تمام این تعاریف نهایتا به یک کلیت واحد می‌رسند که همان پاک و درست نشان دادن درآمدهای کسب‌شده از راه‌های کثیف و غیرقانونی است.
هدف انجام بسیاری از فعالیت‌های جنایی ایجاد سود برای افراد یا گروه‌هایی است که این فعالیت‌ها را سازمان‌دهی می‌کنند و پولشویی دقیقا فرآیندی است که برای قانونی جلوه دادن این درآمدها انجام می‌شود. پولشویی باعث می‌شود که گروه‌های جنایت‌کار و فاسد بدون دغدغه از درآمدهای غیرقانونی خود استفاده کنند. به طوری که ماهیت اصلی و منشا کسب آن‌ها پنهان بماند.
پولشویی عبارت است از پاک و درست نشان دادن درآمدهای کسب‌شده از راه‌های کثیف و غیرقانونی.
پولشویی را می‌توان یک محرک قوی برای انجام فعالیت‌هایی چون خریدوفروش مواد مخدر، فعالیت‌های تروریستی، جنایت‌های سازمان‌دهی شده و فرار مالیاتی دانست.
شستن پول‌ها در ماشین‌های رخت‌شویی
درباره اینکه نخستین بار چه کسی و کجا پولشویی انجام داد، نظریه‌های متفاوتی وجود دارد. در بسیاری از مقالات داخلی و خارجی پولشویی را نخستین بار به ایالت متحده آمریکا در دهه 30 نسبت می‌دهند. در آن دهه گانگسترها فعالیت‌های گسترده‌ای در برخی از مراکز آمریکا چون نیویورک انجام می‌دادند. پول‌هایی که این گروه‌ها از فحشا ، قمار ، قاچاق و مشروبات الکی به دست می‌آورند، لازم بود که سیمایی مشروع و قانونی پیدا کنند.
منشا به دست آمدن هر پولی باید روشن و شفاف باشد.
یکی از کارهایی که گانگسترها برای حل این مشکل انجام می‌دادند، خرید کسب‌وکارهای به ظاهر مشروع و آمیختن درآمدهای غیرقانونی با درآمدهای مشروعی که از این فعالیت‌ها به دست می‌آوردند، بود. رختشوی‌خانه‌ها از جمله کارهایی بود که خرید آن‌ها توسط افرادی چون آل کاپون برای این منظور انجام می‌شد و پولشویی به عقیده بسیاری نخستین بار به این شکل انجام شد.
سازوکار انجام پولشویی در سطح کلان
برای بررسی چرایی این پدیده لازم است که آن را در سطح خرد و کلان بررسی کنیم. در سطح خرد روش‌های زیادی برای پولشویی وجود دارد. نوع این روش‌ها بستگی به مقدار و حجم این پول کثیفی دارد که قرار است با نقابی پاکیزه مشروع شود. اما در سطح کلان پولشویی سه مرحله را لازم دارد تا به سرانجام برسد. این سه مرحله به شرح زیر هستند:
مکان‌یابی (Placement)
در سطح کلان اولین مرحله در پولشویی مکان‌یابی است؛ یعنی باید جایی برای این پول‌های آلوده در سیستم مالی، اقتصاد خرده‌فروشی و یا حتی قاچاق به خارج از کشور پیدا کرد. این کار برای این انجام می‌شود که پول‌های به دست آمده توسط قانون ردیابی نشوند. این مرحله برای پول‌شویان سخت‌ترین و حساس‌ترین مرحله است، چراکه مسئولان می‌توانند زمان سپرده‌گذاری در سیستم‌های مالی آن‌ها را شناسایی کرده و تا حد زیادی از پولشویی جلوگیری کنند.
باید جایی برای این پول‌های آلوده در سیستم مالی، اقتصاد خرده‌فروشی و یا حتی قاچاق به خارج از کشور پیدا کرد.
لایه گذاری (Layering)
بعد از اینکه پول‌ها جابه‌جا شدند. مرحله بعدی از بین بردن ردپای عملیات صورت گرفته است. در این مرحله درآمدهای نامشروع از منبع اصلی‌شان با استفاده از عملیات مالی جدا می‌شوند تا مشروع بودن آن‌ها خالی از هرگونه شک شود.
تجمیع سازی (Integration)
در آخرین مرحله دیگر پول کثیف تبدیل به پولی تمیز و قانونی شده است و همچون دارایی‌های موجود شکل مشروع پیدا می‌کند و پول‌شویان می‌توانند بدون دغدغه از آن استفاده کنند.
پولشویی و مختل کردن مسیر توسعه
فسادهایی که در اقتصاد رخ می‌دهد، می‌تواند حرکت آن را به سمت توسعه کند و حتی متوقف کنند. همان‌طور که در ابتدای این مقاله نیز گفته شد، پولشویی در طیف رنگین فسادها در زمره مفاسد زرد جای می‌گیرد که برخوردی قاطع با آن نمی‌شود.
در سال‌های اخیر بارها در اخبار شنیده‌ایم که مقامات رده‌بالای کشورها در گوشه و کنار دنیا، فسادهای مالی بزرگی را مرتکب شده‌اند. دامنه این فسادهای مالی از اختلاس کردن، رشوه گرفتن شروع می‌شود و تا فعالیت‌های جنایی کشیده می‌شود. افرادی که پولشویی می‌کنند، بعد از به دست آوردن مبالغ هنگفت آن را به سایر نقاط دنیا منتقل می‌کنند. نمونه بارز این مسئله را در کشور چین به ویژه در دهه 90 می‌توان دید که برای مبارزه با آن برخی از مسئولان امر، توسط دولت اعدام شدند.
پولشویی انگیزه کار و تلاش را در جامعه از بین می‌برد.
نتیجه پولشویی نه تنها بر نهادهای مالی و اقتصادی اثرگذار است، بلکه ساختار سیاسی حاکم بر جامعه را نیز تغییر می‌دهد و نظم، سرمایه اجتماعی ، ارزش‌های اخلاقی و … را دچار تزلزل و حتی نابودی می‌کند.
چگونه انگیزه پولشویی ایجاد می‌شود؟
بانک مرکزی ایران بازارهای غیررسمی را در کشورهای درحال‌توسعه 35 تا 45 درصد، در کشورهای در حال گذار 21 تا 30 درصد و در کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی 13 تا 15 درصد از حجم تولید ناخالص داخلی‌شان اعلام کرده است. اما علت این تفاوت چیست؟ چه می‌شود که یک کشور با حجم بالایی از پولشویی مواجه می‌شود اما کشوری دیگر نه؟
همان‌طور که جلوتر به آن پرداختیم، پولشویی در سطح کلان در سه مرحله اتفاق می‌افتد. حال اگر در هر یکی از این مراحل ایرادی وجود داشته باشد و قانون مشخص و معینی برای پیش‌گیری از آن در نظر گرفته نشده باشد، سیستم اقتصادی کم‌کم به سمت فساد سیستمی می‌رود و به صورت سیستماتیک چنین فسادهایی را گسترش می‌دهد.
اگر دولت‌ها و مسئولان ترتیبی را اتخاذ کنند که استفاده از درآمدهای غیرقانونی برای کسانی که آن‌ها را به دست آورده‌اند، دشوار شود و یا ضبط و مصادره شود، انگیزه برای فعالیت‌های جنایی کم می‌شود.
اگر دولت‌ها و مسئولان ترتیبی را اتخاذ کنند که استفاده از درآمدهای غیرقانونی برای کسانی که آن‌ها را به دست آورده‌اند، دشوار شود و یا ضبط و مصادره شود، انگیزه برای فعالیت‌های جنایی کم می‌شود.
از طرفی بیشتر نهادهای مالی از حجم و نحوه شست‌و‌شوی پول‌های غیرقانونی در بازارهای مالی دنیا بی‌خبر هستند که این باعث می‌شود که بانک‌ها و نهادهای مالی با ریسک شراکت در فعالیت‌های جنایی مواجه شوند. حتی ممکن است این باعث قطع روابط بین‌المللی بانک‌ها به دلیل مظنون بودن به انجام پولشویی شود.
پولشویی چه بلایی بر سر موسسات مالی می‌آورد؟
تحقیقاتی که در زمینه اثرات پولشویی بر اقتصادهای درحال‌توسعه انجام شده است، نشان می‌دهد که دولت‌ها در این کشورها تمایل زیادی به صرف نیرو و اتخاذ سیاست‌های لازم برای مبارزه با پولشویی را ندارند. درست است که برای پولشویی نیاز به موسسات مالی رسمی نیست اما تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده است، نشان می‌دهد که بانک‌ها، بازار سهام و موسسات غیرمالی مانند شرکت‌های بیمه از مراکز مورد علاقه پول‌شویان در سطح بین‌المللی و کشورهای درحال‌توسعه هستند و زمانی که پولشویی به این موسسات کشیده می‌شود، آلودگی پول‌هایش را به آن‌ها منتقل کرده و فساد در این موسسات نیز افزایش پیدا می‌کند.
این اتفاق دومینووار باعث از بین رفتن اعتبار موسسات مالیِ درگیر در فرآیند پولشویی می‌شود و اعتماد را در سطح جامعه از بین می‌برد. از طرفی فعالیت‌های پولشویی احتمال به فساد کشیده‌شدن کارکنان سیستم مالی به تشویق افرادی که قصد ارتکاب این عمل را دارند را نیز افزایش می‌دهد و این نهایتا ممکن است منجر به فساد خود سیستم مالی در یک کشور شود. پولشویی ریسک ورشکستگی نهادهای مالی را نیز افزایش می‌دهد.
زمانی که امانت‌دار بودن بانک‌ها لکه‌دار می‌شود
یکی از دلایلی که باعث افزایش پولشویی در دهه‌های اخیر در دنیا شده است، بالا رفتن فعالیت‌های مالی نسبت به کل فعالیت‌های اقتصادی در کشورهای مختلف بوده است. افزایش فعالیت‌های مالی به تبع جرایم مالی را نیز افزایش داده است. البته کمی کردن این موارد دشوار است اما با بررسی کلاه‌برداری‌های قابل توجه در درون بانک‌ها این روابط روشن می‌شود.
چقدر به نهادهای پولی و مالی کشور اعتماد دارید؟
به طور مثال در اول اکتبر 2002 مقامات رسمی یک بانک چینی با 75 میلیون دلار به کانادا فرار کردند و یا 70 میلیون دلار از کارت‌های اعتباری و اوراق بهادار بانک‌های فرانسه از اسرائیل سر در آورند. این تنها مثال‌های جزئی از پولشویی در کشورهای مختلف است. این اتفاق‌ها علاوه بر ضررهای که به بانک‌ها می‌زند، باعث از بین رفتن وجهه آن‌ها و بی‌اعتماد مردم به سیستم‌های مالی می‌شود و این در صورتی است که شهرت به امانت‌دار بودن، اساسی‌ترین اصل در شکل‌گیری بانک‌ها است که باعث سرازیر شدن سرمایه به سمتشان می‌شود.
در نتیجه اگر این ویژگی از بین برود، اعتماد نیز از بین رفته و سیستم مالی تضعیف می‌شود. پس یکی از آثار مخرب پولشویی ریسک از دست دادن شهرت امانت‌داری بانک‌ها است.
سیستم مالی سالم از ملزومات رشد و توسعه
برای کشورهای درحال‌توسعه این که سیستم مالی دارای وجه خوبی در جامعه باشد و اعتماد سرمایه‌گذاران را جذب کند، از عوامل تاثیرگذار در فرآیند توسعه به حساب می‌آید. از سوی دیگر به دلیل سفت‌وسخت نبودن قوانین مالی در این کشورها، حجم پولشویی افزایش پیدا می‌کند. پولشویی همان چیزی است که مسیر توسعه را با مشکل مواجه می‌سازد و دقیقا اساسی‌ترین نیاز اقتصادیِ کشورهای درحال‌توسعه، توسعه است.
نهادهای مالی قوی‌تر رشد اقتصادی را سریع‌تر می‌کنند. طبق تحقیقاتی که در ارتباط با رابطه بین رشد و توسعه سیستم‌های مالی در دهه 60 انجام شده است، نشان داده شده که نهادهای مالی (نهادهای مالی چون بانک‌ها، بازار سهام و نهادهای مالی غیربانکی دیگر) نقش حیاتی را در رشد اقتصادی ایفا می‌کنند. منظور از نقش حیاتی این است که اگر سیستم‌های مالی یک کشور سالم باشد، روند تشکیل سرمایه و تخصیص آن در کشور تسریع و تسهیل می‌شود .
پولشویی جریان‌های تجاری و سرمایه‌ای را منحرف می‌کند
یکی دیگر از آثار منفی پولشویی فرار سرمایه به طور غیرقانونی از کشور است. به این شکل که در کشورهای درحال‌توسعه هرگونه جرم و جنایتی رخ می‌دهد و سپس پول‌های ناشی از این اعمال خلاف به کشورهای توسعه‌یافته غربی منتقل می‌شود.
طی سال‌های 1996 تا 2000 مبلغی به اندازه 1.3 میلیارد دلار از نیجریه به انگلستان منتقل شد و این خود مثالی از فرار سرمایه در پی پولشویی است و یا در کشور روسیه در سال 2001 طبق محاسباتی که شده است، مبلغی نزدیک به 100 میلیارد دلار در طی فرآیند پولشویی از کشورشان خارج شده است.
بدیهی است که زمانی که سرمایه‌های داخلی خودِ یک کشور در پی پولشویی از آن خارج می‌شود، این تصویر را در جهان از آن کشور ترسیم می‌کند که آنجا مکان مناسبی برای سرمایه‌گذاری نیست و این خود باعث عدم سرمایه‌گذاری خارجی در آن کشور می‌شود.
وارد کردن ارز حاصل از فروش نفت به حساب‌های شخصی، مصداق بارز پولشویی است.
از روش‌های انتقال درآمدهای غیرمشروع به یک کشور خرید کالاهای خارجی لوکس و غیرضروری است. این کار قطعا به بازار داخلی لطمه می‌زند و درآمد حاصل از فروش این کالاها نیز در داخل صرف سرمایه‌گذاری، خرید کالاها و خدمات داخلی نمی‌شود، بلکه مجددا وارد کانال فعالیت‌های غیرقانونی می‌شود.
پولشویی بر روی قیمت کالاها و مواد اولیه نیز تاثیر می‌گذارد و اطلاعاتی که بر مبنای آن فعالین اقتصادی اقدام به صادرات و واردات کالایی می‌کنند، مختل می‌شود و معمولا باعث تغییر در ترکیب صادرات و واردات می‌شود.
جبر جغرافیایی از تاثیرگذاران پولشویی در ایران
طبق یک قاعده کلی این‌گونه می‌توان بیان کرد که هر کجای دنیا که جرمی وجود داشته باشد، این جرم اگر آمیخته با هدف کسب سود باشد، منجر به پولشویی خواهد شد. پس در هر کشور به نسبت جرایمی که وجود دارد، پولشویی نیز وجود خواهد داشت. کشور ما از نظر جغرافیایی در مسیر ترانزیت بخش اعظمی از مواد مخدر تولیدشده در منطق مثلث طلایی، هلال طلایی و تجارت انسان از کشورهای تازه استقلال‌یافته و قفقاز به کشورهای غربی قرار گرفته است.
حال به این وضعیت جغرافیایی که ما جبرا در آن قرار گرفته‌ایم، گسترش روزافزون صندوق‌های قرض‌الحسنه و موسسات اعتباری که مجوز تاسیس آن‌ها و فعالیت آنان توسط وزارتخانه‌ها و ارگان‌های غیراقتصادی صادر شده است را اضافه کنید. با این تفاسیر می‌توان اهمیت مبحث پولشویی را در ایران محاسبه کرد. ورود پول‌های کثیفی که از اعمال مجرمانه به دست آمده به اقتصاد کشور باعث به خطر افتادن سلامت اقتصادی و اجتماعی کشور می‌شود و هزینه‌های مستقیم آشکاری را به نیروهای قضایی و انتظامی کشور تحمیل می‌کند.
نظرات